💠وَ قَالَ (علیه السلام): رُدُّوا الْحَجَرَ مِنْ حَيْثُ جَاءَ .
سنگ را از همانجا كه آمده بازگردانيد،

💠فَإِنَّ الشَّرَّ لَا يَدْفَعُهُ إِلَّا الشَّر
چراكه شر و بدى را جز با همان شر و بدى نمى توان دفع كرد.
[ رُدُّوا الْحَجَرَ: سنگ را برگردانيد، كنايه از مقابله به مثل است.]

⏪در تعالیم دین اصل مهمی داریم به نام ،
” حُسن معاشرت “
و ” حسن خلق “
و ” کظم غیظ ”
که هر کدام بخش مهمی از اخلاقیات و رفتارهای دینی را در بر می گیرد ولی در برخی مواقع راه چاره ای نیست مگر نمایش قدرت و مقابله به مثل و پاسخ سخت.

◀️شاعر عرب میگوید:
وَ دَاوُوا بِالْجُنُونِ مِنَ الْجُنُونِ
گاهی باید با دیوانگان مثل خودشان با دیوانگی مقابله کرد.
در آنجا که رفتار مومنانه و ناصحانه جواب نمی دهد باید روشی را انتخاب کرد که نتیجه و ثمره درستی داشته باشد.

🔽 در مورد این حکمت سه نظریه وجود دارد:
الف. بعضى از شارحان، اين سخن را ناظر به مسئله قصاص دانسته اند.
همانگونه که قرآن کریم میفرماید:
《 وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُوْلِي الاَْلْبَابِ؛ بقره – ۱۷۹》
هرگاه قانون قصاص در ميان نباشد و قاتل احساس امنيت كند، جان بسيارى به خطر مى افتد؛ اما اگر قتلى كه انجام داده را با قتل خودش پاسخ گوييم افراد شرورِ ديگر از ترس قصاص، متعرض جان مردم نمى شوند و اين خود سبب حيات و امنيت جامعه است.

↙️حقیقت آن است که حدود و تعزیراتی که دین معین کرده است عین رافت و رحمت اند زیرا انگیزه ی گناه را از بین میبرد. و خداوند در قرآن تاکید میکند که نباید به بهانه مهربانی، این احکام تعطیل شوند.
اگر کسی دست کسی را قطع کرد باید قصاص شود، اگر کسی چشم کسی را کور کرد باید قصاص شود.
خداوند در قرآن کریم می فرماید:
《وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ؛ مائده – ۴۵ 》
و بر  بنی اسرائیل‌ در تورات‌ مقرر داشتیم که جان در مقابل جان، و چشم در مقابل چشم، و بینی در برابر بینی، و گوش در مقابل گوش، و دندان در برابر دندان می‌باشد.

⏪جمله ” فَإِنَّ الشَّرَّ لَا يَدْفَعُهُ إِلَّا الشَّر” نیز اشاره به این مطلب دارد که در بسیاری از اوقات، چه عمل شر چه انسان شرور جز با تنبیه و برخورد جدی اصلاح نمیشود.
تعبیری که امروز به کار میرود که همه ناهنجازی را با کار فرهنگی باید درست کرد حرف ناصوابی است. همانگونه که کار فرهنگی لازم است و هم جنبه ی پیشگیری دارد و هم جنبه درمان؛ کار سرهنگی و خشن نیز هم جنبه ی پیشگیری دارد و هم جنبه درمان.

↙️البته اين نكته نيز قابل توجه است كه تعبير به «شر» درمورد مجازات، به معناى شر ظاهرى است؛ قصاص، ظاهرا شر است؛ ولى در باطن خير محض مى باشد.

◀️نظریه دوم در مورد این حکمت:
ب. برخی دیگر از شارحان نیز این حکمت را یک استراتژی نظامی اسلامی میدانند.
نبايد ترديد داشت كه كلام امام عليه السلام منحصر به قصاص نيست، بلكه قانونى كلى در برابر افرادى است كه جز با توسل به زور از كارهاى خلاف خود برنمى گردند. دشمنانى كه با تمام قوا به مسلمانان حمله مى كنند جز با مقابله به مثل دست از شيطنت خود برنمى دارند .
قرآن کریم در تبیین دکترین و راهبرد کلان نظامی اسلام میفرماید:
《 الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ》
اگر دشمنان، احترام ماه حرام را شكستند و در آن با شما جنگيدند، شما نيز حق داريد مقابله به مثل كنيد.
《وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ 》
و هر کسی حرمت ها را شکست باید مورد قصاص قرار بگیرد.
《 فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَيْكُمْ؛ 》
و به طور كلّى هر كسی به شما تجاوز كرد، همانند آن بر او تعدّى كنيد!
در زمان امام معصوم جنگ ابتدایی جایز است. در زمان غیر امام معصوم اختلاف است.اکثر علما می گویند جنگ ابتدایی جایز نیست.
《وَاتَّقُوا اللّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقينَ؛ بقره – ۱۹۴ 》
و از خدا بپرهيزيد و زياده روى ننماييد! و بدانيد خدا با پرهيزكاران است!

♻️  در جاى ديگرقرآن آمده است:
《وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلاَ تَعْتَدُوا إِنَّ اللهَ لاَ يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ؛ بقره – ۱۹۰》
و در راه خدا، با كسانى كه با شما مى جنگند، نبرد كنيد! و از حدّ تجاوز نكنيد ، كه خدا تعدّى كنندگان را دوست نمى دارد!

♻️ باز مى فرمايد:
《وَ قَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ؛ توبه – ۳۶》
و به هنگام نبرد با مشركان، دسته جمعى پيكار كنيد، همانگونه كه آنها دسته جمعى با شما پيكار مى كنند؛ و بدانيد خداوند با پرهيزكاران است.

⁉️ تضادی بین مبارزه با دشمن و صلح و مدارا و عفو وجود ندارد؟
البته از مجموع آیات معلوم میشود که  هيچگونه تضادى در ميان اين دستور و دستورات مربوط به عفو و گذشت و حلم و مدارا و پاسخ گفتن سيئه با حسنه كه در قرآن مجيد و روايات اسلامى آمده وجود ندارد و هركدام اصل و قانونى است براى محدوده اى خاص.
《وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللهِ؛ انفال – ۶۱ 》
و اگر تمايل به صلح نشان دهند، تو نيز از در صلح درآى و بر خدا توكّل كن.

✅️آنجا كه با عفو و گذشت و جبران بدى به وسيله خوبى مشكل حل مى شود اصل اساسى همان است؛
ولى آنجا كه دشمن خيره سر از عفو و گذشت سوء استفاده مى كند و بر خيره سرى خود مى افزايد دستور، مقابله به مثل است نه عفو و گذشت و پاسخ دادن بدى با نيكى.
ترحم بر پلنگ تیز دندان/
جفا‌کاری بود بر گوسفندان

❎ در اینجا نیز تعبیر “شرّ” نسبت به مقابله با دشمن در واقع شرّ از نگاه ظاهری یا از نگاه دشمنان است.
زیرا جنگیدن با دشمن که خونریزی و خسارت به دنبال دارد در ظاهر شرّ است هرچند در واقع خیر است. خونریزی و جنگیدن در ظاهر خسارت است ولی در باطن جلوگیری از خسارت بالاتر است.

❇️نتیجه آنکه در مورد دشمنان شخصی باید قصاص کرد و در مورد دشمنان جمعی باید مقابله به مثل کرد.
به تعبیر شاعر:
کلوخ انداز را پاداش سنگ است ‌.

❇️یا به تعبیر جناب سعدی:
منجنیق آه مظلومان به صبح *
سخت گیرد ظالمان را در حصار
با بدان بد باش و با نیکان نکو *
جای گل گل باش و جای خار خار

♻️انتقاد امیرالمومنین از کسانی که سنگ را به سمت دشمن بر نمیگردانند.
در جای جای فرمایشات امیرالمومنین مخصوصا در زمان حکومت این نگاه انتقادی وجود دارد که چرا عده ای در برابر ظلمی که به  آنها شده و سنگی که به سمت آنها پرتاب شده ساکت نشسته اند و پاسخ آن را نمیدهند.

♻️مثلا حضرت بعد از کشته شدن محمد بن ابی بکر فرمودند:
فِیکُمُ العُلَماءُ و الفُقَهاءُ و النُّجَباءُ و الحُکَماءُ و حَمَلَهُ الکِتاب و المُجتَهِدونَ بِالاَسحارِ و عُمّارُ المَساجِدِ بِتلاوَهِ القُرآنِ
با آن که در میان شما عالمان ، فقیهان ، نجیبان ، حکیمان ، قرآن شناسان ، شب زنده داران و آبادکنندگان مساجد با تلاوت قرآن وجود دارند،
اَفَلا تَسخَطُونَ
آیا به خشم نمی آیید.
  وَ تَهتَمُّونَ اَن یُنازِعَکُمُ الوِلایَهَ عَلَیکُم سُفَهاوُکُم وَ الاَشرارُ الاَراذِلُ مِنکُم؟!
و اهمیتی نمی دهید به این که نادانان و اشرار و فرومایگان شما برای حکومت بر شما با شما ستیزه و کشمکش کنند؟!

❇️ معلوم است دینداری اگر صرف نماز و روزه و شب زنده داری و … باشد در نگاه حضرت ارزش چندانی ندارد.
ارزش آنجاست که انسان در مقابل ظلم ساکت ننشیند و فریادش بلند باشد، ظلم را به ظالم برگرداند و از مظلوم دفاع کند.

♻️دعای امیرالمومنین برای کسانی که ظلم را به سختی پاسخ میدهند.
حضرت درخطبه ۲۰۵ فرمود:
رَحِمَ اللَّهُ رَجُلًا رَأَى حَقّاً فَأَعَانَ عَلَيْهِ، أَوْ رَأَى جَوْراً فَرَدَّهُ وَ كَانَ عَوْناً بِالْحَقِّ عَلَى صَاحِبِهِ
خدا رحمت کند کسى را که هرگاه حقى را ببيند آن را يارى کند و اگر ستمى را مشاهده کرد آن را دفع نمايد،
و به يارى صاحب حق برخيزد و بر ضدّ ستمگر قيام کند.
رحمت الهی وقتی نازل میشود که انسان اهل مجاهدت باشد و ظلم را به ظالم برگرداند.

◀️نظریه سوم در مورد این حکمت:
ج. برخی دیگر از شارحان نیز حکمت را فارغ از بحث قصاص و مقابله با دشمنان، مربوط به استفاده از نیروی دشمن بر علیه خود او؛ دانسته اند.
با دقت در کلام حضرت متوجه شود
” رُدُّوا الْحَجَرَ مِنْ حَيْثُ جَاءَ ”
این الحجر با الف و لام آمده است یعنی پاسخ سنگ دشمن را با همان سنگی بدهید که به سمت شما پرتاب کرده است نه با هر سنگی.
باید از قدرت و امکاناتی که دشمن بر علیه ما استفاده کرده، بر علیه خود او استفاده کنیم.

❇️حضرت در حکمت ۳۱۸ فرمود:
وَ قِيلَ لَهُ بِأَيِّ شَيْءٍ غَلَبْتَ الْأَقْرَانَ؟
از امام عليه السلام سؤال شد: به چه وسيله در ميدان نبرد بر همتايان خود غالب آمدى؟
فَقَالَ (علیه السلام): مَا لَقِيتُ رَجُلًا، إِلَّا أَعَانَنِي عَلَى نَفْسِهِ
امام عليه السلام فرمود: من با هيچكس روبرو نشدم جز اينكه مرا بر ضد خود كمك كرد!

✅️ هنر ما این است که از امکانات و توانایی های دشمن بر ضد خود او استفاده کنیم و او را از پا در بیاوریم.
در این صورت همه توانایی های دشمن، تجهیزاتی میشوند بر علیه خودش.

👈در جنگ های امروزه نیز دقیقا همین مطلب هست. هر کشوری که از تجهیزات تازه و جدیدی استفاده کند، صِرف استفاده از آنها اگر چه همراه با پیروزی هایی باشد ولی در واقع متخصصان و متفکران رقیب را به این فکر فرو میبرد که بدانند چنین چیزی هست و تلاش کنند برای به دست آوردن آن و استفاده کردن از آن بر علیه دشمن.

⬇️ نکته:
این فرمایش امیرالمومنین باتوجه به معنای سوم خود یک فتح بابی است تا ما بتوانیم در انواع و اقسام مبارزه ها، از نیروی دشمن بر علیه خود او استفاده کنیم. چه در مسائل نظامی، چه در مسائل علمی، چه در مسائل مناظرات که در واقع استفاده از مقبولات طرف مقابل برای محکوم کردن خود اوست.

⏪استفاده امام رضا از مقبولات مخالفین برای محکوم کردن آنها
مرحوم شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا در مناظره امام رضا با عالم مسیحی آورده است که وقتی آن عالم اصرار میکرد که حضرت عیسی خداست، حضرت از این مقبولات او استفاده کرد برای محکوم کردن او و فرمود:
ثُمَّ قَالَ لَهُ يَا نَصْرَانِيُّ وَ اللَّهِ إِنَّا لَنُؤْمِنُ بِعِيسَى الَّذِي آمَنَ بِمُحَمَّدٍ(ص)وَ مَا نَنْقِمُ عَلَى عِيسَاكُمْ شَيْئاً إِلَّا ضَعْفَهُ وَ قِلَّةَ صِيَامِهِ وَ صَلَاتِهِ‌
ای مسیحی ما همانگونه که حضرت رسول را قبول داریم، حضرت عیسی را نیز قبول داریم ولی میدانیم که نماز و روزه ی حضرت عیسی خیلی کم بوده است.
قالَ الْجَاثَلِيقُ أَفْسَدْتَ وَ اللَّهِ عِلْمَكَ وَ ضَعَّفْتَ أَمْرَكَ وَ مَا كُنْتُ ظَنَنْتُ إِلَّا أَنَّكَ أَعْلَمُ أَهْلِ الْإِسْلَامِ
مسیحی گفت نظر مرا نسبت به خود خراب کردی، من خیال میکردم تو عالم ترین اهل اسلامی ولی با این حرف فهمیدم اشتباه کرده ام.
قَالَ الرِّضَا(ع)وَ كَيْفَ ذَاكَ
حضرت فرمود چرا چنین نظری پیدا کردی؟
قَالَ الْجَاثَلِيقُ مِنْ قَوْلِكَ أَنَّ عِيسَى كَانَ ضَعِيفاً قَلِيلَ الصِّيَامِ قَلِيلَ الصَّلَاةِ
از اینکه گفتید عیسی نماز و روزه اش کم بوده است.
وَ مَا أَفْطَرَ عِيسَى يَوْماً قَطُّ وَ لَا نَامَ بِلَيْلٍ قَطُّ وَ مَا زَالَ صَائِمَ الدَّهْرِ وَ قَائِمَ اللَّيْلِ
در حالی که حضرت عیسی یک روز هم بدون روزه نبود و یک شب هم بدون عبادت نخوابید و شب ها به عبادت مشغول بود و روزها به نماز.
قَالَ الرِّضَا(ع) فَلِمَنْ كَانَ يَصُومُ وَ يُصَلِّي
امام هشتم اینجا از مقبولات خود او استفاده کردند و فرمودند خب تو که میگفتی عیسی خداست، خدا برای چه کسی نماز میخواند و عبادت میکند؟
قَالَ فَخَرِسَ الْجَاثَلِيقُ وَ انْقَطَعَ
اینجا بود که عالم مسیحی لال شد.

💠وَ قَالَ (علیه السلام): رُدُّوا الْحَجَرَ مِنْ حَيْثُ جَاءَ .
سنگ را از همانجا كه آمده بازگردانيد،

💠فَإِنَّ الشَّرَّ لَا يَدْفَعُهُ إِلَّا الشَّر
چراكه شر و بدى را جز با همان شر و بدى نمى توان دفع کرد.

اللهم اشغل الظالمین بالظالمین
وانصر حماهَ الدین