💠وَ قَالَ (علیه السلام): إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً
دلها گاه روى مى آورد و پرنشاط است و گاه پشت مى كند و بى نشاط است؛

💠 فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَاحْمِلُوهَا عَلَى النَّوَافِلِ، وَ إِذَا أَدْبَرَتْ فَاقْتَصِرُوا بِهَا عَلَى الْفَرَائِضِ. آنگاه كه قلب روى آورده آن را به انجام نوافل و مستحبات وادار كنيد و آنگاه كه پشت كرده و بى نشاط است تنها به انجام فرائض و واجبات قناعت نماييد.

⛔️انسان دارای حالات مختلف روحی است. امیرالمومنین در این حکمت به یکی از مسائل مهم انسان شناسی اشاره می کنند که توجه به آن میتواند زندگی انسان را بسیار بهتر و با نشاط تر کند.
بدون شك، انسان حالات مختلف و متفاوتى دارد و در هر يك از اين حالات بايد موافق آن گام بردارد تا به نتيجه مطلوب برسد.
گاه فكر انسان آرام و روح او پرنشاط است و عوامل اشتغال فكرى وجود ندارد و جسم و روحش آماده براى عبادت و اطاعت و بندگى خداست. در اين هنگام اين فرصت طلايى را بايد غنيمت شمرد و علاوه بر واجبات به مستحبات نيز با حضور قلب پرداخت.

❌ولى گاه روح انسان خسته و فكر او مشغول به يك سلسله مشكلات دنيوى است و گاه ناراحتى جسمانى نيز به آن ضميمه مى شود به گونه اى كه حوصله هيچ كارى را ندارد در چنين شرايطى بايد به واجبات كه به هر حال بايد انجام شود قناعت كرد،
زيرا پرداختن به مستحباتى كه انسان آن را بر خودش تحميل كند وهيچ حضور قلب و نشاطى در آن نباشد سبب ارتقاء روح و قرب به پروردگار و وصول به اهداف عالى نخواهد شد و چه بسا اگر مستحبات را در چنين حالى به خود تحميل كند هم به واجبات ضرر بزند و هم حالت تنفر از مستحبات براى او حاصل شود كه هر دو ضايعه بزرگى است.

♥️قلب را قلب نامیدند چون حالاتش گوناگون است و مدام در حال انقلاب است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند :
إنّما سُمِّيَ القَلبُ مِن تَقلُّبِهِ
قلب را در حقيقت از اين رو قلب ناميده اند، كه منقلب و دگرگون مى شود.
إنّما مَثَلُ القلبِ مَثَلُ ريشَةٍ بالفَلاةِ تَعَلَّقَت في أصلِ شَجَرةٍ تُقَلِّبُها الرِّيحُ ظَهرا لِبَطنٍ حكايت دل حكايت يك پَر است كه در دشتى به بيخ درختى آويخته شده و باد آن را زير و رو مى كند.

🚯انسان مخلوطی از نشاط و سستی است. امام صادق علیه السلام می فرماید :
لِكُلِّ أَحَدٍ شِرَّةٌ وَ لِكُلِّ شِرَّةٍ فَتْرَةٌ
برای هر كسی شور و نشاطی است، و به دنبال هر نشاطی ضعف و سستی است. فَطُوبَى لِمَنْ كَانَتْ فَتْرَتُهُ إِلَى خَيْرٍ
خوشا بر كسى که در حالت سستی نیز به سمت خوبی ها حرکت کند.

🚫 اصل دگرگونی حالات مورد تایید حضرت است فقط حضرت به ما یاد آوری میفرماید که حتی در همان حالت سستی هم دست از واجبات نکشید و اگر نمی توانید در عمل اهل خیر باشید لااقل به سمت و سوی خیر باشید.

📕انسان در آغاز هر چیزی شوری دارد، ولی به مرور آن کم میشود.
در روایت داریم:
وَ قَدْ ذُكِرَ عِنْدَهُ رِجَالٌ مِنْ أَصْحَابِهِ يَجْتَهِدُونَ فِي اَلْعِبَادَةِ اِجْتِهَاداً شَدِيداً،
هنگامی که در حضور پیامبر از برخی از اصحابشان یاد شد که در عبادت بسیار سخت‌کوش و پرتلاش بودند،
فَقَالَ عَلَيْهِ اَلصَّلاَةُ وَ اَلسَّلاَمُ
پیامبر فرمودند:
«تِلْكَ ضَرَاوَةُ اَلْإِسْلاَمِ وَ شِرَّتُهُ ، وَ لِكُلِّ شَيْءٍ ضَرَاوَةٌ وَ شِرَّةٌ، وَ لِكُلِّ شِرَّةٍ فَتْرَةٌ
این سخت‌کوشی در عبادت نشانه‌ی تازگی و شور و نشاط اسلام در فرد است و هر چیزی تازگی و شوری دارد، اما هر شور و تازگی‌ای دوره‌ی آرامش و کاهشی نیز دارد.
فَمَنْ كَانَتْ فَتْرَتُهُ إِلَى اَلْكِتَابِ وَ اَلسُّنَّةِ فَسَالِمٌ مَا هُوَ،
پس هر کس که دوره‌ی آرامش و کاهشش به سوی کتاب خدا و سنت من باشد، او در سلامت و نجات است،
وَ مَنْ كَانَتْ فَتْرَتُهُ إِلَى مَعَاصِي اَللَّهِ فَذَلِكَ اَلْهَالِكُ»
و هر کس که دوره‌ی آرامش و کاهشش به سوی گناهان و معاصی خدا باشد، او هلاک‌شده است.

⛔️ در بعثت نبوی همین مطلب وجود دارد که عده ای بعد از مدتی آن شور و اشتیاقشان کم شد.
در انقلاب اسلامی همین مطلب را به چشم دیده ایم؛ کسانی که پس از مدتی خسته و بی حال شده اند و از اهداف عقب نشینی کرده اند.
در امور شخصی نیز همینگونه است و انسان گاهی برای شروع کاری اشتیاق دارد ولی بعد از مدتی این میل کم میشود، نفس عادت میکند و خسته میشود؛ در این حالت باید در مورد مستحبات با نفس همراهی کرد و به او فرصت تنفس داد ولی در واجبات و امور اساسی هیچ جای مماشات نیست.

⏪ قبض و بسط روحی انسان،
برخی از بزرگان به این حالتی که در انسان روی میدهد قبض و بسط روحی میگویند. یعنی انسان گاهی دچار گرفتگی و تنگنای روحی میشود که نشاطی برای عبادت ندارد و گاهی دچار بسط است و حال خوشی برای عبادت دارد.

⏪معنای “القابض و الباسِط”
برای این دو اسم خداوند معانی و احتمالات متفاوتی از سوی بزرگان نقل شده است.

◀️ یکی به معنای وسعت بخشیدن در امور مالی است.

◀️ یکی به معنای زنده کننده و میراننده
است (بسط روح که حیات است و قبض روح که ممات است)

◀️ یکی هم به معنای قبض و بسط روحی است و شاید خداوند در حالاتی که قبض روحی دارد بتواند با این ذکر برای خویش بسط روحی ایجاد کند.
شبیه حکمت ۳۱۳ در چند جای دیگر نهج البلاغه نیز آمده است.

◀️ در حكمت ۱۹۳ هم با این مضمون آمده :
إِنَّ لِلْقُلُوبِ شَهْوَةً وَ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً، فَأْتُوهَا مِنْ قِبَلِ شَهْوَتِهَا وَ إِقْبَالِهَا،
براى دل هاى آدميان علاقه و اقبال و گاه تنفر و ادبار است. هنگامى كه مى خواهيد كارى انجام دهيد از سوى علاقه و اشتياق وارد شويد،
فَإِنَّ الْقَلْبَ إِذَا اُكْرِهَ عَمِيَ.
زيرا اگر قلب را مجبور به كارى كنند نابينا مى شود.

❌ نابینا شدن قلب یک معنای ظاهری دارد که یعنی دریچه قلب به روی حقایق بسته میشود.
یک معنای کنایی نیز شاید داشته باشد، مثلا در برقکاری میگویند فلان پریز برق را کور کن، یا در خیاطی و بافتنی میگویند کور کردن. همه اینها به معنای رها کردن و محو کردن چیزی است؛
قلب اگر مورد فشار قرار بگیرد و بار زیادی روی او گذاشته شود کم می آورد و راه ها برای پیشرفت بسته میشود
درحكمت ۲۷۸ امده :
قَلِيلٌ تَدُومُ عَلَيْهِ أَرْجَى مِنْ كَثِيرٍ مَمْلُولٍ مِنْهُ
عمل كمى كه با نشاط آن را تداوم بخشى اميدوار كننده تر از عملى است كه بسيار و خسته كننده است.

📕مرحوم کلینی در “كِتَابُ اَلصَّلاَةِ “؛ در ” بَابُ تَقْدِيمِ اَلنَّوَافِلِ وَ تَأْخِيرِهَا ” روایت نقل میکند.
باید اولویت ها را سنجید، شرایط را سنجید بعد عمل کرد.
أَنَّ أَبَا اَلْحَسَنِ اَلْأَوَّلَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ كَانَ إِذَا اِهْتَمَّ تَرَكَ اَلنَّافِلَةَ
امام كاظم عليه السّلام هرگاه كارى ضرورى پيش مى‌آمد، نماز نافله را ترك مى‌كرد.
وقتی کار مهمی پیش می آمد به نحوی که شرایط برای انجام نافله نبود؛ حضرت نافله را ترک میکردند.

⏪کیفیت مهمتر از کمیّت:
اسلام به كيفيت عمل بيش از كميت آن اهميت مى دهد.
قرآن کریم میفرماید:
《الَّذِى خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ؛ ملک – ۲ 》
خداوند آن كسی است كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدام يك از شما بهتر عمل مى كنيد، و او شكست ناپذير وبخشنده است.
[ در اين آيه شريفه به حُسن عمل اهميت داده شده است، نه به كثرت عمل.]

💮امام صادق علیه السلام در ذیل این آیه میفرماید:
لَيْسَ يَعْنِي أَكْثَرَ عَمَلاً وَلَكِنْ أَصْوَبَكُمْ عَمَلاً منظور اين نيست كه عمل فرد بيشتر باشد، بلكه مقصود آن است كه كداميك صحيح تر و كاملتر عمل مى كنيد.

💮امام صادق سلام الله علیه فرمودند:
لاَ تَنْظُرُوا إِلَى كَثْرَةِ صَلاَتِهِمْ وَ صِيَامِهِمْ فَإِنَّمَا هُوَ شَيْءٌ اِعْتَادُوهُ
به زياد نماز خواندن و روزه گرفتن آنها نگاه نكنيد،زيرا بدان عادت كرده اند،
فَإِنْ تَرَكُوهُ اِسْتَوْحَشُوا
و اگر آن را ترك كنند هراسناك شوند،
وَ لَكِنِ اُنْظُرُوا إِلَى صِدْقِ اَلْحَدِيثِ وَ أَدَاءِ اَلْأَمَانَةِ
بلكه به راستگويى و امانتدارى آنها بنگريد.

♥️حقیقت عبادت روح و حضور قلب است.
روح عمل، حضور قلب و توجه به خدا و اخلاص است و اين در حالى حاصل مى شود كه انسان نشاط عبادت داشته باشد و به هنگام كمبود نشاط حضور قلب نيز آسيب مى پذيرد به همين دليل فرموده اند: هنگامى كه نشاط عبادت نيست به واجبات قناعت كنيد و به هنگام نشاط عبادت، هم واجبات را به جا بياوريد و هم مستحبات را.

⏪ باید هوای “بی حال و حال داشتن دل” را داشته باشیم.
در نامه ۶۹ كه حضرت خطاب به حارث همدانی میفرماید:
وَخَادِعْ نَفْسَکَ فِي الْعِبَادَةِ وَارْفُقْ بِهَا
در انجام عبادت، نفس خود را بفريب و آن را رام ساز و با آن مدارا كن .
وَ لا تَقْهَرْهَا وَخُذْ عَفْوَهَا وَنَشَاطَهَا
و خويشتن را بر آن مجبور نساز، بلكه بكوش آن را در وقت فراغت و بانشاط به جا آورى.
إِلاَّ مَا كَانَ مَكْتُوباً عَلَيْکَ مِنَ الْفَرِيضَةِ فَإِنَّهُ لابُدَّ مِنْ قَضَائِهَا وَتَعَاهُدِهَا عِنْدَ مَحَلِّهَا مگر فرايضى كه بر تو مقرر شده است كه در هر حال بايد آنها را انجام دهى و در موقعش مراقب آن باشى.

⛔️مستحب را مستحب میگویند چون نیاز به حُبّ دارد.
لفظ “مستحب” در مقابل واجب و فریضه است.
وقتی لفظ “حُبّ” را به باب استفعال ببریم میشود “اِستَحَبَّ” و اگر از آن اسم مفعول بسازیم میشود “مستحبّ”.
>>>>پس مستحب یعنی عملی که از ما طلب شده آن را همراه با دوست داشتن و علاقه انجام دهیم.
و شدنی نیست ما بخواهیم مستحب را بدون نشاط و علاقه انجام دهیم زیرا با اصل وضع آن دچار تعارض میشویم.

💠إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً
دلها گاه روى مى آورد و پرنشاط است و گاه پشت مى كند و بى نشاط است؛

💠فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَاحْمِلُوهَا عَلَى النَّوَافِلِ، وَ إِذَا أَدْبَرَتْ فَاقْتَصِرُوا بِهَا عَلَى الْفَرَائِضِ. آنگاه كه روى مى آورد آن را به انجام نوافل و مستحبات وادار كنيد و آنگاه كه پشت مى كند و بى نشاط است تنها به انجام فرائض و واجبات قناعت نماييد.

🔻نکته 1:
راهکار حضرت برای درست شدن اوضاع دل، کار کردن روی “اقبال” است.
درست است که انسان در حالت ادبار نمی تواند اهل طاعت و عبادت باشد و حال نوافل را ندارد، ولی پیدایش نشاط و کسالت تحت اختیار انسان است و آن چیزی که در اختیار انسان است قابل تغییر است پس نکته مهم، بحث ” ایجاد اقبال” است.
انسان اگر بتواند در خودش اقبال ایجاد کند، به طور خودکار بحث نوافل و مستحباتش درست خواهند شد. ایجاد اقبال و رفع عوامل کسالت در انسان مهم است.

⏪راهکارهای ایجاد نشاط و از بین بردن قبض روحی:

❌۱. مشغول کردن دل به امور حکیمانه،
در حکمت ۹۱ فرمود :
إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ كَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ، فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِكَمِ.
اين قلب ها همچون بدن ها ملول و افسرده مى شوند براى رفع ملالت آنها لطائف حكمت آميز را انتخاب كنيد.
در ذیل حکمت ۹۱ توضیح داده شد که برای افراد مختلف، لطائف حکمت آمیز متفاوتی وجود دارد که هر کسی باید با توجه به جایگاه و روحیات خود به این ظرائف و لطائف بپردازد تا روحیه نشاط و سرزندگی برای ادامه فعالیت عبادی را به دست بیاورد

❌۲. گناه باعث محرومیت و قبض است.
امام سجاد علیه السلام فرمود:
مَا اِخْتَلَجَ عِرْقٌ وَ لاَ صُدِعَ مُؤْمِنٌ إِلاَّ بِذَنْبِهِ وَ مَا يَعْفُو اَللَّهُ عَنْهُ أَكْثَرُ
هيچ مؤمنى دچار ضربان رگ و سردرد نگردد مگر بواسطۀ گناهش و تازه آنچه خدا از خطاهای انسان مى‌بخشد بيشتر است از آنچه دامنگیر انسان میشود.
وَ كَانَ إِذَا رَأَى اَلْمَرِيضَ قَدْ بَرِئَ قَالَ لِيَهْنِئْكَ اَلطُّهْرُ مِنَ اَلذُّنُوبِ فَاسْتَأْنِفِ اَلْعَمَلَ و هر گاه آن حضرت بيمارى را مى‌ديد كه شفا يافته مى‌فرمود: پاكى از گناه گوارايت باد، پس عمل خود را از سر بگير كه گناهان گذشته‌ات آمرزيده شده است.
گناه هم باعث قبض روحی میشود، هم جسم انسان را دچار خستگی و فرسودگی میکند که خود آن هم عامل دیگری برای ناتوانی در عبادت است و طبعا نرک گناه راه را برای نشاط و حال خوب زیاد میکند.

❌۳. عاق والدین روح را دچار قبض میکند.
یکی از گناهانی که شدیدا برای انسان بی توفیقی می آورد و انسان را دچار قبض میکند، راضی نبودن والدین از دست انسان است. هرچه والدین از دست انسان راضی تر باشند، خدا نیز رضایت بیشتری دارد و روحیه انسان برای عبادت با نشاط تر خواهد بود. پیامبر فرمود:
إنّ الجَنَّةَ لَیوجَدُ ریحُها مِن مَسیرَةِ خَمْسِمِائَةِ عامٍ و لایجِدُها عآقٌّ.
بوی بهشت از مسافت پانصد سال راه استشمام می شود ولی کسی که عاقّ والدین بوده و پدر و مادر از او راضی نیستند آن قدر از بهشت دور است که این بو را استشمام نمی کند!
بهشت قیامت را باید در همین دنیا به دست آورد. کسی که در قیامت به خاطر عاق والدین از بوی بهشت محروم است امروز هم از انجام کارهای بهشتی محروم است و مدام حالت قبض دارد.
أمیرالمؤمنین از حضرت رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت نقل میکند: ثَلاثَةٌ مِنَ الذُّنوبِ تُعَجَّلُ عُقوبَتُها و لاتُوخَّرُ إلَی الأَخِرَةِ:
سه گناه است که عقوبت آن از همین دنیا دامن گنهکار را می گیرد و به آخرت موکول نمی شود:
عُقوقُ الوالِدَینِ و البَغْی عَلَی النّاسِ و کفْرُ الإحْسانِ
– عقوق پدر و مادر،
– ظلم بر مردم،
– کفران نعمت و احسان

❌۴. موارد دیگری نیز در قبض روح موثر هستند، مانند:
– ظلم ،
– خوردن حق دیگران،
– تعرض به حقوق خلایق،
– موسیقی و آهنگ های حرام

🔻نکته۲:
تفاوت در مقام و رشد افراد، تفاوت در حالات را به دنبال دارد.
از مجموعه فرمایشات حضرت به خوبی این مطلب به دست می آید که انسان تا وقتی در مراحل پایین ایمان است و کنترل نفس را به دست نگرفته باید با او بسازد و او را مدیریت کند.
زیرا زیاده روی و افراط در این امر باعث تفریط و زدگی در عبادت خواهد شد. همانگونه که حکمت ۳۱۲ برای عموم مردم است.
ولی افراد خود ساخته و در طراز بالا به جایی میرسند که جسم دنبال آنها میدود و چون انگیزه آنها بسیار است بدون معطلی حرکت میکنند.
قرآن کریم میفرماید:
《فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ》
هنگامی که از کار مهمّی فارغ می‌شوی به مهم دیگری پرداز.
برای عده ای خستگی و بی حالی و کم آوردن معنا ندارد و اینها در راه انجام وظایف و انجام واجبات همیشگی اند.
خوشا آنان که دائم در نماز و انجام واجبات اند…

⏪روح اگر قوی بشود، جسم میدود.
امام صادق علیه السلام فرمود:
مَا ضَعُفَ بَدَنٌ عَمَّا قَوِيَتْ عَلَيْهِ اَلنِّيَّةُ.
عملى كه انسان جدا تصميم او را گرفته باشد نيروى بدنى ممكن نيست از انجام او ضعيف و ناتوان گردد.
برای رهایی از سستی و تنبلی و ناتوانی در انجام وظایف؛ باید اراده و نیت ها را قوی کرد. در این صورت دیگر ناتوانی معنا نمیدهد.

⏪متقین پر اراده ی خستگی ناپذیر در انجام کارها.
حضرت در خطبه متقین فرمود :
فَمِنْ عَلَامَةِأَحَدِهِمْ أَنَّكَ تَرَى لَهُ قُوَّةً فِي دِينٍ وَ حَزْماً فِي لِينٍ
و از نشانه هاى يكى از پرهيزكاران اين است كه او را اينگونه مى بينى: در ديندارى نيرومند، نرمخو و دور انديش است.
وَ إِيمَاناً فِي يَقِينٍ وَ حِرْصاً فِي عِلْمٍ وَ عِلْماً فِي حِلْمٍ
داراى ايمانى پر از يقين، حريص در كسب دانش، و بردبار است.
يَعْمَلُ الْأَعْمَالَ الصَّالِحَةَ وَ هُوَ عَلَى وَجَلٍ
اعمال نيكو انجام مى دهد و ترسان است،
يُمْسِي وَ هَمُّهُ الشُّكْرُ وَ يُصْبِحُ وَ هَمُّهُ الذِّكْرُ
روز را به شب مى رساند با سپاسگزارى، و شب را به روز مى آورد با ياد خدا،
يَبِيتُ حَذِراً وَ يُصْبِحُ فَرِحاً
شب مى خوابد اما ترسان، و بر مى خيزد شادمان،
حَذِراً لِمَا حُذِّرَ مِنَ الْغَفْلَةِ
ترس براى اينكه دچار غفلت نشود،
وَ فَرِحاً بِمَا أَصَابَ مِنَ الْفَضْلِ وَ الرَّحْمَةِ
و شادمانى براى فضل و رحمتى كه به او رسيده است.
إِنِ اسْتَصْعَبَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ فِيمَا تَكْرَهُ لَمْ يُعْطِهَا سُؤْلَهَا فِيمَا تُحِبُّ
اگر نفس او در آنچه دشوار است فرمان نبرد، از آنچه دوست دارد محرومش مى كند.

اللهم اجعلنا من الطائعین