وَ قَالَ (علیه السلام): مَنْ أَطَاعَ التَّوَانِيَ ضَيَّعَ الْحُقُوقَ امام علی علیه‌السلام میفرمایند: آن كسی كه از سستى و تنبلی اطاعت كند حقوق افراد را ضايع مى سازد، وَ مَنْ أَطَاعَ الْوَاشِيَ ضَيَّعَ الصَّدِيقَ و كسى كه از سخن چين پيروى كند دوستان خود را از دست خواهد داد. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ “تَوَانِيَ” از ماده «ونى» (بر وزن رمى) به معناى سستى كردن است. «وشی» به معنای سخن چینی و “وَاشِيَ” به معنای سخن چین است. این حکمت در مقام بیان دو صفت رذیله که باید آنها را ترک کرد: تنبلی و سخن چینی مَنْ أَطَاعَ التَّوَانِيَ ضَيَّعَ الْحُقُوقَ آن كسی كه از سستى و تنبلی اطاعت كند حقوق افراد را ضايع مى سازد، کسی که در كارهاى خود تنبلى كند و امورى را كه لازم است به موقع انجام گيرد، انجام ندهد و تدبير و مديريت صحيح در كارهاى خود نداشته باشد؛ طبعا چنین فردی کارهایش روی هم تلنبار میشود و دیگر توان انجام کار ندارد. با توجه به جمع بودن لفظ حقوق به يقين چنين كسى؛ هم حق خالق را ضايع مى كند و هم حق خلق را و هم حق خود را. نمونه هایی از تنبلی که باعث تضییع حقوق است: تنبلی در عبادت و نماز باعث تضییع آن میشود: امام صادق علیه‌السلام میفرماید: إنَّ العبدَ إذا صَلّى لِوَقتِها و حافَظَ علَيها ارتَفَعَت بَيضاءَ نَقِيَّةً هرگاه بنده نماز را به وقت بخواند و آن را پاس بدارد ، آن نماز به گونه اى سپيد و پاكيزه به درگاه خدا بالا مى رود تَقولُ : حَفِظتَني حَفِظَكَ اللّه ُ و مى گويد : مرا حفظ كردى ، خداوند تو را حفظ كند، و إذا لَم يُصَلِّها لِوَقتِها و لَم يُحافِظْ علَيها رَجَعَت سَوداءَ مُظلِمَةً تقولُ : ضَيَّعتَني ضَيَّعَكَ اللّه ُ! اما اگر نماز را به وقت نخواند و آن را پاس ندارد به گونه اى سياه و تاريك به طرف خودش برگردد و میگويد : مرا ضايع كردى ، خدا تو را ضايع كند. کوتاهی و سستی در جهاد باعث تضییع آن است: حضرت در خطبه ۲۷ میفرمایند: أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ فَتَحَهُ اللَّهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِيَائِهِ وَ هُوَ لِبَاسُ التَّقْوَى وَ دِرْعُ اللَّهِ الْحَصِينَةُ وَ جُنَّتُهُ الْوَثِيقَةُ پس از ستايش پروردگار، جهاد در راه خدا، درى از درهاى بهشت است، كه خدا آن را به روى دوستان مخصوص خود گشوده است.جهاد، لباس تقوا، و زره محكم، و سپر مطمئن خداوند است فَمَنْ تَرَكَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الذُّلِّ كسى كه جهاد را ناخوشايند دانسته و ترك كند، خدا لباس ذلّت و خوارى بر او مى پوشاند وَ شَمِلَهُ الْبَلَاءُ وَ دُيِّثَ بِالصَّغَارِ وَ الْقَمَاءَةِ و دچار بلا و مصيبت مى شود و كوچك و ذليل مى گردد وَ ضُرِبَ عَلَى قَلْبِهِ بِالْإِسْهَابِ دل او در پرده گمراهى مانده و حق از او روى مى گرداند وَ أُدِيلَ الْحَقُّ مِنْهُ بِتَضْيِيعِ الْجِهَادِ وَ سِيمَ الْخَسْفَ وَ مُنِعَ النَّصَف‏ به جهت ترك جهاد، به خوارى محكوم و از عدالت محروم میشود.

سستی در کار باعث تضییع حق مخلوقین میشود: مثلاً شخصى كارمند يا اجير كسى شده كه امورى را براى او انجام دهد. اگر تنبلى بر وجود او مستولى شود، به وقت سر كار نيايد، تا آخر وقت كار نكند و در اثناى وقت سستى به خرج دهد، حق كسانى را كه او را استخدام كرده اند ضايع خواهد كرد. در روایت داریم: امیرالمومنین خیاطی را دید که مشغول خیاطی است. حضرت ملاحظه کرد که خیاط کوک ها را درشت می زند و در برش پارچه اسراف می کند و کوک ها را محکم و درست نمی دوزد. وَقَفَ عَلِيٌّ ع عَلَى خَيَّاطٍ فَقَالَ يَا خَيَّاطُ ثَكِلَتْكَ الثَّوَاكِلُ صَلِّبِ الْخُيُوطَ وَ دَقِّقِ الدُّرُوزَ وَ قَارِبِ الْغَرْزَ حضرت رو به خیاط کرد و فرمود: گریه کنندگان بر تو گریه کنند ای خیاط، نخ محکم به کار ببر تا زود پاره نشود. درزها را نازک و ظریف قرار ده و کنار هم کوک بزن. فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص يَقُولُ يَحْشُرُ اللَّهُ الْخَيَّاطَ الْخَائِنَ وَ عَلَيْهِ قَمِيصٌ وَ رِدَاءٌ مِمَّا خَاطَ وَ خَانَ فِيهِ وَ احْذَرُوا السُّقَاطَاتِ فَإِنَّ صَاحِبَ الثَّوْبِ أَحَقُّ بِهَا وَ لَا تَتَّخِذْ بِهَا الْأَيَادِي تُطْلَبِ الْمُكَافَأَة زیرا من از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: خیاط خائن که خرده پارچه ها را به صاحبش برنگرداند و خوب پارچه را ندوزد در حالی محشور می شود که لباس های آتشین و ردایی از آنچه دوخته و خیانت کرده بر تن دارد. زیرا صاحب پارچه به خرده ها سزاوارتر است. سستی در رسیدگی امور حیوانات باعث تضییع حقوق حیوان است: شخصی که حیواناتی به او سپرده شده اند ولی به موقع به آنها استراحت نمى دهد، غذا و آب نمى رساند، مراقبت هاى لازم را انجام نمى دهد، حق آنها را ضايع کرده است. در نامه ۲۵ حضرت در مورد رسیدگی به حیواناتی که به عنوان زکات گرفته شده اند میفرماید: فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِينُكَ فَأَوْعِزْ إِلَيْهِ أَلَّا يَحُولَ بَيْنَ نَاقَةٍ وَ بَيْنَ فَصِيلِهَ و هنگامى که امين تو آنها را در اختيار گرفت به او سفارش کن که ميان شتر ماده و نوزادش جدايى نيفکند وَ لَا يَمْصُرَ لَبَنَهَا فَيَضُرَّ ذَلِكَ بِوَلَدِهَا و شير آن را چنان ندوشد که به بچه اش زيان وارد شود و در سوار شدن بر شتران، آنها را به زحمت نيفکند و عدالت را در اين امر در ميان آنها رعايت کند گاه بر اين سوار شود و گاه بر ديگرى، وَ لَا يَجْهَدَنَّهَا رُكُوباً وَ لْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذَلِكَ وَ بَيْنَهَا و نيز حال شترِ خسته و يا زخمى را که سوارى دادن برايش مشکل است رعايت کند و با حيوانى که سم او ساييده يا لنگ شده مدارا نمايد. وَ لْيُرَفِّهْ عَلَى اللَّاغِبِ وَ لْيَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَ الظَّالِعِ وَ لْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ وَ لَا يَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلَى جَوَادِّ الطُّرُقِ امين تو بايد هنگامى که در اثناى راه به غديرهاى آب مى رسد، آنها را سيراب کند و از کناره هاى جاده علف دار به درون جاده هاى خشک و بى گياه منحرف نسازد وَ لْيُرَوِّحْهَا فِي السَّاعَاتِ وَ لْيُمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ وَ الْأَعْشَابِ و ساعاتى به آن حيوانات استراحت دهد و چون به آب و علفزار مى رسد به آنها مهلت دهد تا به اندازه کافى آب بنوشند و از علفها تغذيه کنند.

تنبلی در رعایت حقوق دوستی باعث ضایع کردن حق دوست است: در نامه ۳۱ آمده: احْمِلْ نَفْسَكَ مِنْ أَخِيكَ فرزندم! در مقابل برادر دينى خود اين امور را بر خود تحميل کن عِنْدَ صَرْمِهِ عَلَى الصِّلَةِ به هنگام قطع رابطه از ناحيه او، تو پيوند برقرار نما وَ عِنْدَ صُدُودِهِ عَلَى اللَّطَفِ وَ الْمُقَارَبَةِ و در زمان قهر و دوريش به او نزديک شو وَ عِنْدَ جُمُودِهِ عَلَى الْبَذْلِ در برابر بخلش، بذل و بخشش وَ عِنْدَ تَبَاعُدِهِ عَلَى الدُّنُوِّ و به وقت دورى کردنش نزديکى اختيار کن وَ عِنْدَ شِدَّتِهِ عَلَى اللِّينِ به هنگام سخت گيريش نرمش وَ عِنْدَ جُرْمِهِ عَلَى الْعُذْرِ، حَتَّى كَأَنَّكَ لَهُ عَبْدٌ وَ كَأَنَّهُ ذُو نِعْمَةٍ عَلَيْكَ و به هنگام جرم، عذرش را بپذير، آن گونه که گويا تو بنده او هستى و او صاحب نعمت توست… وَ إِنْ أَرَدْتَ قَطِيعَةَ أَخِيكَ فَاسْتَبْقِ لَهُ مِنْ نَفْسِكَ بَقِيَّةً يَرْجِعُ إِلَيْهَا إِنْ بَدَا لَهُ ذَلِكَ يَوْماً مَا اگر خواستى پيوند برادرى و رفاقت را قطع کنى جايى براى آشتى بگذار که اگر روزى خواست باز گردد بتواند. وَ مَنْ ظَنَّ بِكَ خَيْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ کسى که درباره تو گمان نيکى ببرد با عمل خود گمانش را تصديق کن. وَ لَا تُضِيعَنَّ حَقَّ أَخِيكَ اتِّكَالًا عَلَى مَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ فَإِنَّهُ لَيْسَ لَكَ بِأَخٍ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّهُ هيچ گاه به اعتماد رفاقت و يگانگى که ميان تو و برادرت برقرار است حق او را ضايع مکن; زيرا آن کسی که حقش را ضايع کنى برادر تو نخواهد بود. در بسیاری از موارد تنبلی باعث ضایع کردن حق خود است: قرآن کریم میفرماید: لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ برای انسان چیزی نیست مگر تلاشی که میکند. انسان باید تلاش کند تا به خواسته های خود برسد ولی اگر کسی دنبال اهدافش نرود به خود ظلم کرده و حق خود را تضییع کرده است. حضرت در حکمت ۴۷ میفرمایند: قَدْرُ اَلرَّجُلِ عَلَى قَدْرِ هِمَّتِهِ ارزش هر کسی به اندازه همت اوست. همت باید بلند باشد، انسان اهداف را نشانه گذاری کند و برای رسیدن به آنها تلاش کند تا ارزش پیدا کند وگرنه انسان تنبل بی مقدار است. سستی و تنبلی در آئینه روایات: در ادعیه پیامبر صلوات الله علیه و آله و سلم آمده: اللّهُمَّ إنّی أعُوذُ بِکَ مِنَ الْهَمِّ وَالْحُزْنِ وَالْعَجْزِ وَالْکَسَلِ خدایا پناه مى برم به تو از غم و اندوه و ناتوانى و تنبلى در بخشی از دعای ابوحمزه ثمالی آمده: اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْکَسَلِ وَ الْفَشَلِ خدایا پناه میبرم به تو از تنبلی و بی برنامگی. در غرر الحکم از حضرت روایت شده است: مَنْ أطاعَ التَّوانی أحاطَتْ بِهِ النَّدامَةُ کسى که از سستى پیروى کند پشیمانى از هر سو او را احاطه خواهد کرد. امام باقر علیه‌السلام میفرماید: إیّاکَ وَالتَّوانی فیما لا عُذْرَ لَکَ فیهِ فَإلَیْهِ یَلْجَأُ النّادِمُونَ از سستى کردن در آنجا که عذرى ندارى بپرهیز که تنبلی پناه گاه پشیمان ها است. نباید تنبلی خود را با اما و اگرها توجیه کنیم. کافی از امیرالمومنین نقل میکند: إِنَّ الاَشْیَاءَ لَمَّا ازْدَوَجَتْ ازْدَوَجَ الْکَسَلُ وَالْعَجْزُ فَنُتِجَا بَیْنَهُمَا الْفَقْرَ هنگامى که اشیاء با یکدگر ازدواج کردند تنبلى و ناتوانى نیز به هم پیوستند و فرزند آنها فقر بود.

سخن چینی: وَ مَنْ أَطَاعَ الْوَاشِيَ ضَيَّعَ الصَّدِيقَ و كسى كه از سخن چين پيروى كند دوستان خود را از دست خواهد داد. افراد سخن چین براى بر هم زدن رابطه دوستان، خواه به منظور حسادت باشد يا به دليل ديگر، نقطه ضعف هايى را از اين دوست به آن دوست منتقل مى كنند و بالعكس و در نتيجه آن دو را به يكدگر بدبين و از هم جدا مى سازند. و با این کار اگر چه میخواهند خودشان را عزیز کنند و بگویند ما به فکر دوستان هستیم ولی در حقیقت سوء ظن و بد بینی به وجود می آید و باعث از دست دادن دوستان میشود. از دست دادن دوستان به سبب خبر چینی اوج ضعف است: در حکمت ۱۲ آمده: أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اكْتِسَابِ الْإِخْوَانِ وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُم‏  نا توان ترين مردم، كسى است كه از به دست آوردن دوست ناتوان باشد و ناتوان تر از او كسى است كه دوستانى را كه به دست آورده است، از كف بدهد. قرآن کریم خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم میفرماید: 《وَلاَ تُطِعْ کُلَّ حَلاَّف مَّهِین هَمَّاز مَّشَّاء بِنَمِیم ؛ قلم – ۱۰》 و از کسى که سوگند یاد مى کند و پست است و کسى که عیب جو و سخن چین است اطاعت نکن. سخن چینی در آئینه روایات: در غرر الحکم از وجود مقدس امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام روایت شده: إیّاکَ و َالنَّمِیمَةِ فَإنَّها تَزْرَعُ الضَّغینَةَ و َتُبْعِدُ عَنِ اللهِ و َالنّاسِ از سخن چینى بپرهیز که بذر عداوت مى افشاند و انسان را از خدا و مردم دور مى سازد. امام صادق علیه‌السلام به والی اهواز نامه ای نوشتند و فرمودند: إِیَّاکَ وَالسُّعَاةَ وَأَهْلَ النَّمَائِمِ از سخن چینان و اهل نمیمه بپرهیز فَلاَ یَلْتَزِقَنَّ بِکَ أَحَدٌ مِنْهُمْ نباید احدى از آنها به دستگاه تو راه یابند، وَلاَ یَرَاکَ اللَّهُ یَوْماً وَلاَ لَیْلَةً وَأَنْتَ تَقْبَلُ مِنْهُمْ صَرْفاً وَلاَ عَدْلاً فَیَسْخَطَ اللَّهُ عَلَیْکَ و مبادا خداوند تو را روز یا شبى ببیند که از آنها سخنى مى پذیرى که سبب مى شود بر تو خشمگین شود. حاکمیت نباید به سخن چین ها فضای عرض اندام بدهد: در نامه ۵۳ خطاب به مالک آمده: وَلْيَکُنْ أَبْعَدَ رَعِيَّتِکَ مِنْکَ وَأَشْنَأَهُمْ عِنْدَکَ، أَطْلَبُهُمْ لِمَعَائِبِ النَّاسِ بايد دورترين رعايا نسبت به تو و مبغوض ترين آنها در نزد تو کسانى باشند که بيشتر در جستجوى عيوب مردمند؛ فَإِنَّ فِي النَّاسِ عُيُوباً الْوَالِي أَحَقُّ مَنْ سَتَرَهَا زيرا در غالب مردم عيوبى وجود دارد که از نظرها پنهان است و والى از همه سزاوارتر است که آنها را بپوشاند، فَلاَ تَکْشِفَنَّ عَمَّا غَابَ عَنْکَ مِنْهَا بنابراين لازم است عيوبى را که بر تو پنهان است آشکار نسازى. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: أَلاَ أُنَبِّئُکُمْ بِشِرَارِکُمْ قَالُوا بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ آیا بدترین افراد شما را به شما معرفى نکنم؟ عرض کردند: آرى اى رسول خدا. قَالَ الْمَشَّاءُونَ بِالنَّمِیمَةِ الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ الاَحِبَّةِ الْبَاغُونَ لِلْبُرَآءِ الْمَعَایِبَ فرمود: آنهایى که پیوسته سخن چینى مى کنند و در میان دوستان جدایى مى افکنند و براى بى گناهان عیب مى تراشند. از سخن چینی و نشست و برخواست با سخن چین بپرهیزیم: پيامبر صلوات الله علیه فرمود: كادَتِ النَّميمَةُ أن تَكونَ سِحرا چيزى نمانده كه سخن چينى، جادوگرى باشد. سخن چینی راه را برای سحر باز میکند، ضمن اینکه ساحران نیز نیاز به اطلاعاتی دارند تا بتواند دیگران را سحر کنند و این اطلاعات توسط خبر چین ها منتقل میشود. باید مواظب بود

شهید ثانی در کتاب کشف الریبه روایت نقل میکند: أَنَّ مُوسَى ع اسْتَسْقَى لِبَنِي إِسْرَائِيلَ حِينَ أَصَابَهُمْ قَحْطٌ فَأَوْحَى‏ اللَّهُ تَعَالَى إِلَيْهِ لَا أَسْتَجِيبُ لَكَ وَ لَا لِمَنْ مَعَكَ وَ فِيكُمْ نَمَّامٌ قَدْ أَصَرَّ عَلَى النَّمِيمَةِ فَقَالَ مُوسَى ع مَنْ هُوَ يَا رَبِّ حَتَّى نُخْرِجَهُ مِنْ بَيْنِنَا فَقَالَ اللَّهُ يَا مُوسَى أَنْهَاكُمْ عَنْ النَّمِيمَةِ وَ أَكُونُ نَمَّاماً فَتَابُوا بِأَجْمَعِهِمْ فَسُقُوا. حضرت موسی در زمان قحطی و خشک‌سالی، به همراه بنی اسرائیل از خداوند درخواست باران نمودند. خداوند به موسی وحی نمود که چون سخن‌چینی میان شما است، دعای تو و همراهانت را مستجاب نخواهم کرد! موسی از خداوند خواست که آن فرد سخن‌چین را معرفی کرده تا او را از میان جمعشان بیرون برانند. خدای متعال در پاسخ، فرمود: ای موسی! من شما را از سخن‌چینی نهی می‌کنم، چگونه خودم آن را انجام دهم؟! موسی این گفت‌وگویش با خدا را به اطلاع همراهانش رساند. این‌جا بود که همگی از گناهانشان توبه کرده و برکت الهی باران نازل شد. نکته ۱: سخن چینی میتواند راست باشد میتواند دروغ، ممكن است هر دو دوست نقطه ضعف هايى داشته باشند و آنچه سخن چين مى گويد مطابق واقع باشد و يا اين كه دوستى درباره دوستش لغزشى پيدا كند و سخن نامناسبى در غياب او بگويد; ولى نقل كردن اين عيوب يا لغزش ها براى دوست ديگر كه سبب سردى آنها مى شود حرام و گناه است و اگر دروغ و تهمت باشد گناه مضاعفى خواهد بود. امیرالمومنین علی علیه‌السلام میفرمایند: أكذِبِ السِّعايَةَ و النَّميمَةَ ، باطِلَةً كانَت أو صَحيحَةً سعايت و سخن چينى را دروغ شمار، نادرست باشد يا درست. امام جواد عليه السلام به نقل از پدرانش از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روایت فرمود : لَمّا اُسرِيَ بِي رأيتُ امرأةً رأسُها رأسُ خِنزيرٍ ، و بَدَنُها بَدَنُ الحِمارِ ، و علَيها ألفُ ألفِ لَونٍ مِن العَذابِ شبى كه مرا به معراج بردند زنى را ديدم كه سرش سر خوك بود و بدنش بدن الاغ و گرفتار هزار هزار نوع عذاب بود، فسُئلَ: ما كانَ عَمَلُها ؟ فقالَ : إنّها كانت نَمّامَةً كذّابَةً سؤال شد: او چه كرده بود؟ فرمود : او سخن چين و دروغ پرداز بود. نکته ۲: رابطه این دو جمله مَنْ أَطَاعَ التَّوَانِيَ ضَيَّعَ الْحُقُوقَ وَ مَنْ أَطَاعَ الْوَاشِيَ ضَيَّعَ الصَّدِيقَ از این نظر است که هر دو مربوط به رعایت حقوق است و انجام هر دو سبب تضییع حقوق مى گردد. اللهم النصر الاسلام و المسلمین