💠وَ قَالَ (علیه السلام): كَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِالْإِحْسَانِ إِلَيْهِ
امام علی علیه‌السلام میفرمایند:چه بسيارند كسانى كه به‌وسيله احسان الهى به آن‌ها غافلگير مى‌شوند.

💠وَ مَغْرُورٍ بِالسَّتْرِ عَلَيْهِ
و به سبب پرده‌پوشى خدا بر آن‌ها مغرور مى‌گردند،

💠وَ مَفْتُونٍ بِحُسْنِ الْقَوْلِ فِيهِ
و براثر تعريف و تمجيد از آنان فريب مى‌خورند؛

💠وَ مَا ابْتَلَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَحَداً بِمِثْلِ الْإِمْلَاءِ لَهُ
و خداوند هيچ‌كس را به چيزى مانند مهلت دادن و ادامه نعمت‌ها و ترك عقوبت امتحان نکرده است.

✍شیخ رضی رضوان الله علیه در ذیل این حکمت میفرمایند:
قالَ الرَّضِيُ: وَقَدْ مَضى هذَا الْكَلامُ فِيما تَقَدَّمَ، إِلاَّ أنَّ فِيهِ هاهُنا زِيادَةٌ جَيِّدَةٌ مُفيدَةٌ
اين سخن سابقا گذشت جز اين‌كه در اين‌جا اضافه خوب و مفيدى دارد.

👈نکته:
این حکمت عینا و بدون هیچ تغیری در حکمت ۱۱۶ آمده است. و اینکه مقصود سید رضی از اضافه چیست، برای ما معلوم نیست. در مصادر نهج البلاغه این احتمال داده شده که شاید متن روایت طولانی تر بوده ولی در استنساخ حذف شده باشد.

✅نکته ای در مورد تکرار برخی حکمت ها در نهج البلاغه:
از آنجا که برخی حکمت های نهج البلاغه بدون هیچ تغییر و اضافه و کمی، عینا تکرار شده اند پیداست که امکانات سید رضی محدود بوده و عمر ایشان هم خیلی زیاد نبوده که فرصت کند و مجددا این مطالب را بازبینی و اصلاح کند. امثال سید رضی برای همه ما که در روزگار تکنولوژی زندگی میکنیم، حجت هستند. تا دلیلی بر کم کاری و کم گذاشتن از کار نداشته باشیم.
اگر گذشتگان ما با امکانات محدود، با شرایط زندگی سخت توانستند این آثار گرانبها را تالیف کنند و به ثمر بنشانند، وظیفه ما هم این است که این معارف و کلمات را بخوانیم و بفهمیم و ما هم برای دهه های آینده و قرن های آینده مطالب و کتب مفیدی آماده و مهیا کنیم. سزاوار نیست همواره دست به سمت این سفره دراز کنیم، باید گاهی چیزی را هم به این سفره اضافه کنیم.

❇️در این حکمت حضرت به چهار نعمت اشاره کرده است که به انسان عطا شده ولی چه بسا مورد بی مهری و ناشکری انسان واقع شود و حتی گاهی به جای رشد و ترقی، موجبات ضلالت و پس رفت را برای انسان فراهم کند.

✳️چهار نکته از این حکمت:

👈نکته اول :
در جمله ی
« كَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِالْإِحْسَانِ إِلَيْهِ
چه بسيارند كسانى كه به‌وسيله احسان الهى به آن‌ها غافلگير مى‌شوند.»
احسان و بخشش خداوند به انسان، نعمتی است از نعمت های الهی ولی گاهی نعمت تبدیل میشود به عذاب استدراج.

✅استدراج به معنای پله پله و به تدریج است.
استدراج ویژه کافران و گناهکارانی است که شکر نعمت‌های خدا را به‌جا نمی‌آورند و هرچه بیشتر گناه می‌کنند، نعمت‌های بیشتری به آنها داده می‌شود تا از این طریق بر غرور و غفلت‌شان افزوده شود و در نتیجه به عذاب دردناک‌تری مبتلا شوند.

✳️بنا این بوده که در مقابل نعمت شاکر باشیم تا نعمت ما زیاد شود، ولی اگر انسان شکر نکرد و نعمتش زیاد شد باید بترسد زیرا اینجا جایگاه عذاب استدراج است. پله پله تا عذاب شدید الهی.

❇️قرآن کریم در آیاتی اشاره به عذاب استداج دارد:
《فَلَمَّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ كُلِّ شَیْ‏ءٍ حَتَّى إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ؛ انعام – ۴۴》
آرى، هنگامى كه اندرزها سودى نبخشید، و آنچه را به آنها یادآورى شده بود فراموش كردند، درهاى همه چیز از نعمتها را به روى آنها گشودیم تا كاملا خوشحال شدند و دل به آن بستند ناگهان آنها را گرفتیم و سخت مجازات كردیم در این هنگام، همگى مأیوس شدند و درهاى امید به روى آنها بسته شد.

✍در روایات هم به عذاب استدراج اشاره شده:
🔺 امام حسین علیه‌السلام می‌فرمایند:
الِاسْتِدْرَاجُ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ لِعَبْدِهِ أَنْ یُسْبِغَ عَلَیْهِ النِّعَمَ وَ یَسْلُبَهُ الشُّكْر
استدراج از ناحیه خداوند نسبت به بنده‏اش، به این معنا است که خدا «نعمتی» را به سمت بنده سرازیر می‏کند و از آن طرف، «شُکر» را از او می‏گیرد.

📗در کتاب شریف کافی بابی است بنام بَابُ الِاسْتِدْرَاجِ که در زیر روایاتی از آن را می‌خوانیم:
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند:
إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَيْراً فَأَذْنَبَ ذَنْباً أَتْبَعَهُ بِنَقِمَةٍ وَ يُذَكِّرُهُ الِاسْتِغْفَارَ
هرگاه خداوند خير بنده اى را بخواهد و از او گناهى سر زند، در پى آن گناه به مصيبتى گرفتارش مى سازد تا او را به ياد استغفار كردن اندازد.
وَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ شَرّاً فَأَذْنَبَ ذَنْباً أَتْبَعَهُ بِنِعْمَةٍ لِيُنْسِيَهُ الِاسْتِغْفَارَ وَ يَتَمَادَى بِهَا
و هرگاه خداوند بدى بنده اى را خواهد و از او گناهى سر زند، در پى آن به او نعمتى مى بخشد تا آمرزش خواهى را از ياد ببرد و آن گناه را ادامه دهد.
وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ بِالنِّعَمِ عِنْدَ الْمَعَاصِي
اين است فرموده خداوند عز و جل كه: «از جايى كه خود نمى دانند بتدريج آنان را فرو مى گيريم» يعنى با نعمت دادن به هنگام گناه.

🔺در روایت دیگری راوی میگوید:
سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ
از امام صادق علیه‌السلام در مورد این آیه از قرآن که “ايشان را به آهستگى و تدريج غافلگير كنيم از راهى كه ندانند” پرسیدم،
قَالَ هُوَ الْعَبْدُ يُذْنِبُ الذَّنْبَ فَتُجَدَّدُ لَهُ النِّعْمَةُ مَعَهُ تُلْهِيهِ تِلْكَ النِّعْمَةُ عَنِ الِاسْتِغْفَارِ مِنْ ذَلِكَ الذَّنْبِ.
حضرت فرمود: آن بنده ايست كه گناهى مرتكب شود، پس ‍ براى آن بنده با آن گناه نعمت هم تجديد گردد، و آن نعمت او را از استغفار آن گناه سرگرم كند.

✅به تصریح آیه قرآن، عذاب استدراج فقط یک عذاب شخصی نیست. بلکه چه بسا عذاب اجتماعی باشد.قرآن کریم میفرماید:
《وَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَمْلَيْتُ لَهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُهَا وَإِلَيَّ الْمَصِيرُ؛ حج -۴۸ 》
و بسا شهر و دیاری که به اهلش با آنکه ستمکار بودند مهلت دادم تا روزی آنها را به انتقام گرفتم و بازگشت خلق به سوی من است و هر نیک و بد را جزا خواهم داد.

⏪اگر یک جامعه نیز به ناشکری و کفران نعمت افتاد ولی همچنان نعمت ها بر آنها فرو می آمد، این نشانه خطر است چون خداوند به زودی عذاب نازل میکند.

👈نکته دوم:
باتوجه به جمله ی
« كَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِالْإِحْسَانِ إِلَيْهِ
وَ مَغْرُورٍ بِالسَّتْرِ عَلَيْهِ
چه بسا کسانی به سبب پرده‌پوشى خدا بر آنها مغرور مى‌گردند»

✅ستاریت و پرده پوشی الهی نعمتی بود که خداوند به انسان ارزانی داشته است. ولی در برخی موارد انسان از این پرده پوشی و حفظ آبرو سوء استفاده میکند و به جای جبران گذشته و دست بر داشتن از مسیر انحراف، پرده پوشی الهی را دست آویزی برای گناه بیشتر قرار میدهد.

❇️انسان موجودی است ممکن الخطا، ستار باشیم تا خدا ستار باشد.
در روایتی از وجود نازنین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در نهج الفصاحه آمده است:
كُلُّ بَني آدمَ خَطّاءٌ، وخَيرُ الخَطّائينَ التَّوّابونَ .
همه آدميان خطا مى كنند و بهترين خطاكاران توبه كنندگانند.

📗گناه خود را هم بپوشانیم (قبح گناه را نشکنیم):در کتاب شریف کافی “بَابُ سَتْرِ الذُّنُوبِ‏” از امام رضا علیه‌السلام روایت شده:
الْمُسْتَتِرُ بِالْحَسَنَةِ يَعْدِلُ سَبْعِينَ حَسَنَةً
انجام دادن حسنه و کار نيک به صورت مخفي، معادل هفتاد حسنه است
وَ الْمُذِيعُ بِالسَّيِّئَةِ مَخْذُولٌ
و آشکار ساختن گناه و خطا موجب خواري و پستي مي‌گردد
وَ الْمُسْتَتِرُ بِالسَّيِّئَةِ مَغْفُورٌ لَهُ
و پوشاندن و آشکار نکردن خطا و گناه موجب آمرزش آن خواهد بود.

✳️ از ستاریت خدا سوء استفاده نکنیم:
در حکمت ۳۰ نهج البلاغه آمده است:
الْحَذَرَ الْحَذَرَ فَوَاللَّهِ لَقَدْ سَتَرَ حَتَّى كَأَنَّهُ قَدْ غَفَر
هشدار، هشدار، به خدا سوگند آن قدر پرده پوشى کرده، که گويى آمرزيده است.

👈نکته سوم:
با توجه به جمله
«كَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِالْإِحْسَانِ إِلَيْهِ وَ مَغْرُورٍ بِالسَّتْرِ عَلَيْهِ
وَ مَفْتُونٍ بِحُسْنِ الْقَوْلِ فِيهِ
و براثر تعريف و تمجيد از آنان فريب مى‌خورند.»

✅یکی از نعمت های الهی به انسان این است که او آبرو دار شود و مردم او را به خوبی یاد کنند.حضرت در خطبه ۲۳ می‌فرمایند:
وَ لِسَانُ الصِّدْقِ يَجْعَلُهُ اللَّهُ لِلْمَرْءِ فِي النَّاسِ خَيْرٌ لَهُ مِنَ الْمَالِ يَرِثُهُ غَيْرُه‏
نـيـكـنـامى اى كه خدا براى كسى در ميان مردم ، مقرر مى دارد بهتر است براى او از مالى كه به عنوان ارث در ميان ديگران به يادگار مى ماند.

🔺ولی گاهی انسان به سبب همین نعمت الهی دچار فتنه و آزمایش میشود. به جای شکر این نعمت و تلاش برای حفظ و افزایش آن، مغرور و فریب خورده این اسم و رسم میشود و زمین میخورد.

✳️نباید انسان گرفتار قضاوت های اشتباه مردم در مورد خودش بشود.
مردم شاید به خاطر حسن ظن، تعریف و تمجید کنند ولی انسان به خودش آگاه است:
《 بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَىٰ نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ؛ قیامت – ۱۴
انسان نسبت به خودش بینا است و از وضع خود آگاه است.

❇️انسان مومن نه تنها از تعریف و تمجید دیگران خوشحال و فریب خورده نمیشود بلکه مدام خودش را در مظان اتهام و نقص و ضعف قرار میدهد.

🔺در خطبه متقین آمده است:
يَنْظُرُ إِلَيْهِمُ النَّاظِرُ فَيَحْسَبُهُمْ مَرْضَى وَ مَا بِالْقَوْمِ مِنْ مَرَضٍ وَ يَقُولُ لَقَدْ خُولِطُوا وَ لَقَدْ خَالَطَهُمْ أَمْرٌ عَظِيمٌ
كسى كه به آنها مى نگرد مى پندارد كه بيمارند امّا آنان را بيمارى نيست، و مى گويد، مردم در اشتباهند در صورتى كه آشفتگى ظاهرشان، نشان از امرى بزرگ است.
لَا يَرْضَوْنَ مِنْ أَعْمَالِهِمُ الْقَلِيلَ وَ لَا يَسْتَكْثِرُونَ الْكَثِيرَ فَهُمْ لِأَنْفُسِهِمْ مُتَّهِمُونَ وَ مِنْ أَعْمَالِهِمْ مُشْفِقُونَ
از اعمال اندك خود خشنود نيستند، و اعمال زياد خود را بسيار نمى شمارند. نفس خود را متّهم مى كنند، و از كردار خود ترسناكند.
إِذَا زُكِّيَ أَحَدٌ مِنْهُمْ خَافَ مِمَّا يُقَالُ لَهُ فَيَقُولُ أَنَا أعْلَمُ بِنَفْسِي مِنْ غَيْرِي وَ رَبِّي أَعْلَمُ بِي مِنِّي بِنَفْسِي
هرگاه يكى از آنان را بستايند، از آنچه در تعريف او گفته شد در هراس افتاده مى گويد: «من خود را از ديگران بهتر مى شناسم و خداى من، مرا بهتر از من مى شناسد،
اللَّهُمَّ لَا تُؤَاخِذْنِي بِمَا يَقُولُونَ وَ اجْعَلْنِي أَفْضَلَ مِمَّا يَظُنُّونَ وَ اغْفِرْ لِي مَا لَا يَعْلَمُون
بار خدايا، مرا بر آنچه مى گويند محاكمه نفرما، و بهتر از آن قرارم ده كه مى گويند، و گناهانى كه نمى دانند بيامرز».

❎شهرت و معروفیت اگر در راه گره گشایی از مشکل مردم خرج شود خوب است. اگر در راه اثر گذاری و آشنا کردن افراد با معارف دینی خرج شود خوب است ولی اینکه انسان مشهور و معروف شود تا به خودش ببالد و به دیگران فخر فروشی کند و جواب سلام دیگران را ندهد، این فتنه و خطر است.

📗در روایتی امام باقر خطاب به جابر فرمود:
يَا جَابِرُ…أُوصِيكَ بِخَمْسٍ: إِنْ ظُلِمْتَ فَلَا تَظْلِمْ
اگر به تو ظلم کردند تو ظلم نکن.
وَ إِنْ خَانُوكَ فَلَا تَخُنْ
اگر به تو خیانت کردند تو خیانت نکن.
وَ إِنْ كُذِّبْتَ فَلَا تَغْضَبْ
اگر تو را تکذیب کردند خشمگین نشو.
وَ إِنْ مُدِحْتَ فَلَا تَفْرَحْ
اگر تو را مدح کردند خوشحال مشو.
وَ إِنْ ذُمِمْتَ فَلَا تَجْزَع‏
اگر بد تو را گفتند بیقراری نکن.

🔺پیامبری که برای افراد بسیار احترام قائل است و میفرماید وسط حرف دیگران پریدن، چنگ به صورت آنها کشیدن است میفرماید:
احْثُوا فِي وُجُوهِ الْمَدَّاحِينَ التُّرَاب‏
اگر خواستند شما را مدح کنند مانع شوید. این کار خطرات فراوانی دارد که باعث از بین رفتن و هلاکت شما خواهد شد.

👈نکته چهارم:

🔺 «كَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِالْإِحْسَانِ إِلَيْهِ وَ مَغْرُورٍ بِالسَّتْرِ عَلَيْهِ وَ مَفْتُونٍ بِحُسْنِ الْقَوْلِ فِيهِ
وَ مَا ابْتَلَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَحَداً بِمِثْلِ الْإِمْلَاءِپ لَهُ
و خداوند هيچ‌كس را به چيزى مانند مهلت دادن و ادامه نعمت‌ها و ترك عقوبت امتحان نکرده است.»

✅ خداوند متعال‌، بر اساس سنّت خود، بندگانش را بلافاصله بعد از گناه مجازات نمی‌کند، بلکه آنان را پس از ارتکاب گناه مهلت می‌دهد. مهلت دادن به انسان برای جبران گذشته و اصلاح آینده نعمتی از نعمت های الهی است ولی گاهی انسان از همین نعمت سوء استفاده میکند و خیال میکند خدا فراموش کرده، یا خدا زورش نمیرسد او را تنبیه کند. غرق در گناه میشود به همین امید که حالا حالاها مهلت داریم. ولی ناگهان فرصت تمام میشود و انسان گرفتار

❇️چهارمین نکته ای که حضرت اشاره میکند در واقع همان نکته اول است زیرا عذاب امهال و استدراج با هم ذکر شده اند و این به تدریج سقوط کردن همان مهلت دادن خداست.

✳️نباید انسان از مهلتی که به او داده شد، در مسیر شرارت استفاده کند. بلکه باید از فرصت ها بیشترین بهره را ببرد.

🔺پيامبر صلوات الله علیه وآله می‌فرمایند:
أُجِّلَ سَبْعَ ساعاتٍ
خداوند به گناهكار هفت ساعت فرصت مى دهد در حالى كه دو فرشته در طرف راست و چپ آن مى باشد
وَ قالَ صاحِبُ الْحَسَناتِ لِصاحِبِ السَّيِّئاتِ وَ هُوَ صاحِبُ الشِّمالِ
فرشته طرف راست كه مأمور ثبت حسنات است بر فرشته سمت چپ كه مأمور ثبت گناهان است مى گويد،
لاتَعْجَلْ عَسى انْ يُتْبِعَها بِحَسَنَةٍ تَمْحُوها
عجله نكنى شايد حسنه اى انجام دهد كه باعث محو گناهش شود…
وَ انْ مَضَتْ سَبْعُ ساعاتٍ وَ لَمْ يُتْبِعْها بِحَسَنَةٍ وَ لا اسْتِغْفارٍ، قالَ صاحِبُ الْحَسَناتِ لِصاحِبِ السَّيِّئاتِ اكْتُبْ عَلَى الشَّقِىِّ الْمَحْرُومِ
چون هفت ساعت گذشت و استغفار نكرد فرشته مأمور ثبت حسنات مى گويد: بنويس، چقدر اين بنده بى شرم است.

اللهم اغفر ذنوبنا مغفوره