💠وَ قَالَ (عليه السلام): الْبُخْلُ جَامِعٌ لِمَسَاوِئِ الْعُيُوبِ
امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند: بخل، جامع تمام عيوب است،
💠 وَ هُوَ زِمَامٌ يُقَادُ بِهِ إِلَى كُلِّ سُوء
و وسيله اى است كه انسان را به هر بدى اى مى كشاند.

 ✅معنای بخل:
 بخل آن است كه انسان نخواهد ديگرى از اموال يا موقعيت او و يا علم او برخوردار شود.

به روحیه ی انحصار طلبی که دیگران از خیر انسان بهره ای نبرند، بخل گفته میشود.

✳️انواع بخل:

📚در شرح نهج‌البلاغه منهاج البراعه میفرماید:
الْبُخْلُ عَلَى ثَلَاثَةِ أَضْرُبٍ
بخل بر سه گونه است:
1⃣ بُخْلُ الْإِنْسَانِ بِمَالِهِ عَلَى غَيْرِهِ
كمترين آن اين است كه انسان نخواهد ديگران از امكانات او استفاده كنند
2⃣ وَبُخْلُهُ بِمَالِ غَيْرِهِ عَلَى غَيْرِهِ أَوْ عَلَى نَفْسِهِ
مرحله ی بالاتر این است که انسان نخواهد ديگران از اموال يكديگر، يا از اموال خودشان بهره مند گردند.
3⃣ وَبُخْلُهُ بِمَالِهِ عَلَى نَفْسِهِ
گاه بخل به قدرى شديد مى شود كه انسان در برابر خويشتن هم بخيل مى گردد و حاضر نيست خودش از امكاناتش بهره مند شود.

 ❇️ بخل، کفر است و کفران:

🔺قرآن مجيد بخيلان را به عذاب خواركننده تهديد كرده است و مى فرمايد:
الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَيَكْتُمُونَ مَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ عَذَاباً مُّهِيناً «۳۷/نساء»
آن ها كسانى هستند كه بخل مى ورزند، و مردم را به بخل دعوت مى كنند، و آنچه را كه خداوند از فضل و رحمت خود به آن ها داده، كتمان مى نمايند. اين عمل، در حقيقت از كفرشان سرچشمه گرفته و ما براى كافران، عذاب خواركننده اى آماده كرده ايم.

✍️ قابل توجه اين كه خداوند اينگونه افراد را جزء كافران شمرده است.

💠الْبُخْلُ جَامِعٌ لِمَسَاوِئِ الْعُيُوبِ
بخل، جامع تمام عيوب است.

❓از بخل چه گناهانی سرچشمه میگیرد؟

بخل به معنای کوتاهی کردن در فضیلت بخشندگی است، و در پس آن گناهان بسیاری شکل میگیرد:

1⃣لازمه ی آن نادانی است زیرا شخص بخیل نمی داند که مال را در کجا باید مصرف کند.

2⃣مستلزم تبهکاری است زیرا او دلبسته‌ی به دنیاست و برای رسیدن به اهدافش هر کاری میکند.

 3⃣ نیز موجب ترس است چون کسی که در مال خود بخل بورزد، نسبت به جان خویش بخیلتر خواهد بود.

 4⃣مستلزم  تن دادن به ظلم است، زیرا ترسوی دلبسته به دنیا را با تهدید میتوان رام کرد.
✍️در حادثه کربلا بخل و حرص به دنیا موجب شد که افراد از جان خود بترسند و به جهت حب مال با تطمیع یزید دست به چنین کاری بزنند.

 5⃣ انسان بخيل از پرداخت حقوق شرعى امتناع كرده و سعى مى كند تا آن جا كه ممكن است از آن بكاهد.

 6⃣ قطع رحم میکند زیرا در برخی موارد  صله ارحام ایجاب كمك می نمايد و او حاضر به چنین صله ی رحمی نیست.
✍️پایین ترین مرحله صله رحم دیدار و احوال پرسی است، در صله‌ی رحم ما وظیفه داریم مشکل خانواده و فامیل را برطرف کنیم ، اگر فرزندی داشت که به سن ازدواج رسیده برایش همسری مناسب پیدا کنیم، از نظر مالی به آنها کنیم،یا اگر نیاز به مشاوره داشتند با مشاوره دادن مشکلشان را حل کنیم.

 7⃣به سبب علاقه فوق العاده به اندوختن مال، ممكن است آلوده احتكار، رباخوارى، غش در معامله و انواع كسب هاى حرام شود.

8⃣ براى پوشانيدن چهره واقعى خود به سراغ رياكارى مى رود و دچار نفاق میشود. دل نکندن از اموال باعث میشود ظاهری فقیر به خود بگیرد تا مبادا دست کسی را بگیرد.

9⃣براى اين كه در برابر درخواست كنندگان كمك  جواب رد بدهد متوسل به انواع دروغ ها مى شود.

 🔟از همه مهمتر اینکه شخص بخيل در اعتقادات خود نيز دچار مشكل است چرا كه اگر به روزی رسانی خدا سوءظن نداشت انفاق مى كرد و به وعده هاى الهى دل خوش بود.

🔺حضرت در نامه ۵۳ به جناب مالک فرمود:

وَلاَ تُدْخِلَنَّ فِي مَشُورَتِکَ بَخِيلاً يَعْدِلُ بِکَ عَنِ الْفَضْلِ وَ يَعِدُکَ الْفَقْرَ
هرگز بخيل را در مشورت خود دخالت مده، زيرا تو را از احسان و نيکى کردن منصرف مى سازد و از تهى دستى و فقر مى ترساند،
وَلاَ جَبَاناً يُضْعِفُکَ عَنِ الاُْمُورِ
و نيز با شخص ترسو مشورت مکن که روحيه تو را در انجام امور تضعيف مى کند،
وَلاَ حَرِيصاً يُزَيِّنُ لَکَ الشَّرَهَ بِالْجَوْرِ
و از مشورت با افراد حريص برحذر باش که حرص ورزيدن را از طريق ستمگرى در نظرت زينت مى دهند؛
فَإِنَّ الْبُخْلَ وَالْجُبْنَ وَالْحِرْصَ غَرَائِزُ شَتَّى، يَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللهِ
زيرا «بخل» و «ترس» و «حرص»، تمايلات گوناگونى هستند که جامع آنها «سوء ظن» به خداوند است.

🔺 امیرالمومنین علیه‌السلام می‌فرمایند:
البُخلُ بالمَوجودِ سُوءُ الظّنِّ بالمَعبودِ
بخل ورزيدن درباره آنچه انسان در اختيار دارد نشانه سوءظن به معبود است.

 👈بخل؛ مشکل اعتقادی است:

🔺پیامبر صلوات الله علیه وآله وسلم میفرماید:
لا يَجتَمِعُ الشُّحُّ و الإيمانُ في قلبِ عَبدٍ أبداً
بخل و ايمان، هرگز با هم در قلب بنده اى جمع نمى شوند.

👈بخل ذلت آفرین است:

🔺در غرر الحکم روایت شده:
البُخلُ يُذِلّ مُصاحِبَه وَيُعِزّ مُجانِبَهُ
بخل، صاحبش را ذليل و بيگانه از او را عزيز مى كند.

 👈بخل دیوانگی محض است:

🔺در غرر الحکم آمده:
البَخيلُ يَبخَلُ عَلى نَفسِه باليَسيرِ مِن دُنياه ويَسمَحُ لِوراثهِ بِكُلِّها
بخيل حتى مقدار كمى از دنيا را بر خود حرام مى كند ولى همه آن را در اختيار وارث مى گذارد.

‌👈معیار دوری و نزدیکی به خدا؛ بخل داشتن یا نداشتن است:
🔺پیامبر صلوات الله علیه میفرمایند :
الْبَخِيلُ بَعِيدٌ مِنَ اللَّهِ بَعِيدٌ مِنَ الْجَنَّةِ قَرِيبٌ مِنَ النَّار
بخيل از خدا و مردم دور است و به آتش دوزخ نزديك.

 👈باید از مواضع خطر دوری کرد:
🔺در روایت دیگری از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم آمده:
يَا عَلِيُّ ثَلاَثٌ مُوبِقَاتٌ وَ ثَلاَثٌ مُنْجِيَاتٌ
اى على! سه چيز هلاكت‌كننده است و سه چيز نجات بخش.
 فَأَمَّا اَلْمُوبِقَاتُ فَهَوًى مُتَّبَعٌ وَ شُحٌّ مُطَاعٌ وَ إِعْجَابُ اَلْمَرْءِ بِنَفْسِهِ
امّا امور هلاكت‌كننده: هوسى است كه از آن پيروى كنند، تنگ‌چشمى‌اى كه مطيع آن شوند و عجب مرد نسبت به خويشتن.
 وَ أَمَّا اَلْمُنْجِيَاتُ فَالْعَدْلُ فِي اَلرِّضَا وَ اَلْغَضَبِ وَ اَلْقَصْدُ فِي اَلْغِنَى وَ اَلْفَقْرِ وَ خَوْفُ اَللَّهِ فِي اَلسِّرِّ وَ اَلْعَلاَنِيَةِ كَأَنَّكَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ
امّا امور نجات بخش: رعايت عدالت در حال خشنودى و خشم، اعتدال در حال ثروتمندى و تنگدستى و بيم از خدا در عيان و نهان كه گويى او را مى‌بينى و اگر تو او را نبينى او تو را مى‌بيند.

 👈اگر کسی از چشم خدا بیفتد، او را بخیل میکند:
 📚در کتاب کافی،باب البخل از امیرالمومنین علی علیه‌السلام روایت شده:
إِذَا لَمْ يَكُنْ لِلَّهِ فِي عَبْدٍ  حَاجَةٌ  اِبْتَلاَهُ بِالْبُخْلِ
هرگاه خداوند نسبت به بنده‌ای‌ نظری‌ نداشته باشد او را مبتلا به بخل می‌‌فرمايد.

 👈 باید این لکه‌ی ننگ را پاک کرد:

🔺حضرت در حکمت ۳ میفرماید: البُخل عَارٌ
بخل مایه ی ننگ است.
 ✍️افراد بخیل در طول تاریخ کم نبوده اند ،بخل حتی پادشاهان را فقیر میکند ، ابرو دار ها را بی ابرو ، ومردم هیچ محبتی نسبت به چنین شخصی نخواهند داشت.

👈 اگر ملائکه و انبیا برای قرض پیش بخیل بیایند، او قرض نمیدهد:

🔺علامه شوشتری میفرماید:
یکی از وزرای برمکی بسیار بخیل بود. روزی دوست این وزیر نزد پدر وزیر رفت. پدرش پرسید: سفره‌ی محمد را برایم توصیف کن .    او  گفت: سفره‌ای است سست و بی‌مایه
پدر پرسید: حاضران سفره‌اش چه کسانی هستند؟ گفت: کرام الکاتبین
پرسید: پس چه کسی با او غذا می‌خورد؟ گفت: مگس‌ها
پدر گفت: تو که جزء نزدیک ترین دوستان وزیر هستی چرا چنین لباس پاره ای داری؟! 
او با شوخی تلخ گفت: «به خدا! من حتی یک سوزن از او ندارم که با آن لباسم را بدوزم! حتی اگر خانه‌ای از بغداد تا سودان پر از سوزن داشته باشد.
ثُمَّ جَاءَهُ جِبْرِيلُ وَمِيكَائِيلُ وَمَعَهُمَا يَعْقُوبُ النَّبِيُّ يَضْمَنَانِ لَهُ عَنْهُ إِبَرَةً وَيَسْأَلَانِهِ إِعَارَتَهَا إِيَّاهَا لِيُخَيِّطَ بِهَا قَمِيصَ يُوسُفَ الَّذِي قَدْ مَنَّ دُبُرَ مَا فَعَلَ!
و جبرئیل و میکائیل همراه با حضرت یعقوب نزد او بیایند و ضمانت کنند که یک سوزن را به او پس می‌دهند، و از او بخواهند که یک سوزن به امانت بگیرد تا پیراهن یوسف را که پاره شده بدوزند، باز هم نمی‌دهد.

✍️بخل آنجاست که عزیزی مثل پسر فاطمه به حضیض قتلگاه رفته ولی شخص حاضر به کمک به او نیست و از جان و مال خود نمیگذرد، و حاضر به خرج کردن در دستگاه امام حسین نیست.
بخل میتواند انسان را از اهل بیت دور کند.

💠الْبُخْلُ جَامِعٌ لِمَسَاوِئِ الْعُيُوبِ
بخل، جامع تمام عيوب است،
💠وَ هُوَ زِمَامٌ يُقَادُ بِهِ إِلَى كُلِّ سُوء
و وسيله اى است كه انسان را به هر بدى اى مى كشاند.

 👈نکته اول:
معنا و مصادیق بخل در احادیث:

 1⃣بخل یعنی بخشش را از دست رفته بدانی:

 🔺فِيمَا سَأَلَ عَلِيٌّ صَلَوَاتُُ اَللَّهِ عَلَيْهِ اِبْنَهُ اَلْحَسَنَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ أَنْ قَالَ لَهُ مَا اَلشُّحُّ
امير المؤمنين عليه السّلام در ضمن پرسش مسائلى از پسرش امام حسن عليه السّلام از وى پرسيد: «شحّ‌»چگونه حالتى است‌؟
فَقَالَ أَنْ تَرَى مَا فِي يَدِكَ شَرَفاً وَ مَا أَنْفَقْتَ تَلَفاً
پاسخ داد:آن است كه شخص از آنچه در اختيار دارد احساس شرف كند،و آنچه را در راه خدا بخشيده به اعتقاد خود هدر رفته پندارد.

2⃣بخل یعنی کسب ناپاک، خرج ناپاک:
🔺امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند:
اِنَّ الْبَخیلَ مَنْ کَسَبَ مالاً مِنْ غَیرِ حِلِّهِ وَ أَنْفَقَهُ مِنْ غَیْرِ حَقِّهِ
بخیل کسی است که مالی را به ناروا به دست آورد و آن را بیجا خرج کند.

✍️حضرت در این حدیث دو گناهی که بر اثر بخل ایجاد میشود اشاره میفرمایند، چون بخیل است از هر راهی به دست میآورد. چون بخیل است در راهی که باید مثل خمس و زکات یا صله رحم و انفاق خرج نمیکند.

 3⃣بخل یعنی نپرداختن حقوق واجب مالی:
🔺پیامبر اسلام صلوات الله علیه می‌فرمایند:
اِنَّما الْبَخِیلُ حَقُّ الْبَخیِلِ الَّذی یَمْنَعُ الزَّکاهَ الْمَفْرُوضَهَ فی مالِهِ وَ یَمْنَعُ البائِنَهَ فی قَوْمِهِ
بخیل واقعی کسی است که از پرداخت زکات واجب مال خود سر باز می زند و از بخشش به خویشان خود دریغ می روزد
 وَ هُوَ فیما سِوی ذلِکَ یُبَذّرُوا
و در غیر این موارد تبذیر می کند.

 4⃣بخل یعنی ادا نکردن حق نام رسول الله:
🔺پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می‌فرمایند:
اَلْبَخیلُ حَقّاً مَنْ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیَّ
بخیل واقعی کسی است که نام من نزد او برده شود و بر من درود نفرستد.

👈نکته دوم:
⁉️نشانه‌ی بخل چیست؟!

از آنجایی که حرکت بخل حرکت بسیار مخفیانه و آرامی است، لازم است نشانه ی آن را بشناسیم تا به آن مبتلا نشویم.
🔺پیامبر صلوات الله علیه میفرماید:
مَا مَحَقَ الْإِسْلَامَ مَحْقَ الشُّحِّ شَیْءٌ
هیچ چیز مانند بخل، اسلام را از بین نمی برد
 ثُمَّ قَالَ إِنَّ لِهَذَا الشُّحِّ دَبِیباً کَدَبِیبِ النَّمْلِ وَشُعَباً کَشُعَبِ الشَّرَک
این بخل را حرکتی همچون حرکت مورچه و رشته هایی همانند رشته های دام صیادی است.

✅ از نشانه های مهم بخل عذر تراشی است:

🔺در غرر الحکم روایت شده:
کَثْرَةُ الْعِلَلِ آیَةُ الْبُخْلِ
بهانه تراشیِ فراوان، نشانه بخل است.

🔺امیرالمومنین علی علیه‌السلام میفرمایند:
اَلْبَخیلُ مُتَحَجِّجٌ بِالْمَعاذِیرِ وَ التَّعالِیلِ
انسان بخیل، عذر و بهانه می آورد.

✍️ اینکه انسان در موارد و مصادیق انفاق و جود و ایثار مدام بهانه بیاورد، نشانه ی بخل است.

👈نکته سوم:
راهکارهای درمان بخل در روایات :

1⃣ اصلاح عقیده:
🔺پیامبر صلوات الله علیه می‌فرمایند:
مَنْ أَیْقَنَ بِالْخَلَفِ سَخَتْ نَفْسُهُ بِالنَّفَقَةِ
کسی که به عوض الهی یقین دارد، سخاوتمندانه، انفاق می کند.

✍️  همانگونه که بیان شد، بخل از سوء ظن به خدا نشات میگیرد؛ اگر بتوانیم اعتقاد را اصلاح کنیم، در عمل نیز کار انسان درست میشود.

2⃣پرداخت صدقه و شروع انفاق:

🔺غرر الحکم:
عَلَیْکَ بِالصَّدَقَةِ تَنْجُ مِنْ دَنَاءَةِ الشُّحِّ
صدقه بده تا از پَستی تنگ نظری، رهایی یابی.

✍️ طبیعی است که انسان بخیل در مرحله ی او نمیتواند انفاق زیادی داشته باشد ولی شروع این کار میتواند با حقوق واجب الهی باشد که از جهت شرعی بر او لازم است و همین باعث میشود که آن حصار بخل دور او شکسته شود.

 
3⃣عدم همنشینی با بخیل:

🔺امیرالمومنین علی علیه‌السلام می‌فرمایند:
النَّظَرُ إِلَی الْبَخِیلِ یُقْسِی الْقَلْبَ
نگاه کردن به بخیل، انسان را سنگدل می کند.

🔺همچنین در غررالحکم از وجود مبارک ایشان نقل است:
مَا فِرَارُ الْکِرَامِ مِنَ الْحِمَامِ کَفِرَارِهِمْ مِنَ الْبُخْلِ وَمُقَارَنَةِ اللِّئَام
انسان های بخشنده، آن چنان که از بخل و همنشینی با افراد فرومایه می گریزند، از مرگ نمی گریزند.

✍️همانگونه که بارها بیان شده، بیماری های روحی و اخلاقی نیز مُسری اند و قابل انتقال به دیگران.

دوری کردن از افراد بخیل و همنشینی با افراد بخشنده میتواند اخلاق انسان را تغییر دهد.

 4⃣میهمان نوازی:

🔺پیامبر صلوات الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند:
مَنْ أَدَّی الزَّکَاةَ وَ قَرَی الضَّیْفَ و أَعْطَی فِی النَّائِبَةِ فَقَدْ وُقِیَ مِنَ الشُّح
سه خصلت است که در هر کس وجود داشته باشد، از تنگ نظری، مبراست: کسی که زکات مال خود را با رضایتِ خاطر بپردازد، میهمان نوازی کند و در سختی ها بخشش نماید .

✍️مرحله ی بالای بخشش و جود آن است که انسان وقتی خودش گرفتار است بخشش کند.

ولی مرتبه ی پایین آن که در واقع راه رهایی از بخل است؛ آن است که در سختی دیگران بخشش کند.

در واقع گویا حضرت میفرماید همین که از دین سختی های دیگران احساسات برانگیخته شد، در همان حالت انفاق و ایثار کنید و خود همین نیز مبارزه با بخل است

5⃣ دعا و یاری خواستن از خدا:

🔺پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند:
اللَّهُمَ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْبُخْل
بارخدایا! از بخل، به تو پناه می برم.

 🔺وقتی امام صادق دعا میکند، تکلیف ما مشخص است:
ابوقرّه میگوید: شبی امام صادق علیه السلام را دیدم مشغول طواف خانه خدا است و مکرر به خدا عرض می کرد:
اَللَّهُمَّ شُحَّ نَفْسِی
خداوندا، مرا از بخل و حرص نفسم نگه دار.
پرسیدم شما از آغاز شب تا پایان، غیر از این دعا را نخواندی. حضرت فرمود:
چه چیزی بدتر از بخل و حرص نفس که خداوند می فرماید:
وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
هر کسی که از بخل نفس خویش نگه داشته شود، پس آنها از رستگارانند.

⏪و در پایان:

💠الْبُخْلُ جَامِعٌ لِمَسَاوِئِ الْعُيُوبِ
بخل، جامع تمام عيوب است،
💠وَ هُوَ زِمَامٌ يُقَادُ بِهِ إِلَى كُلِّ سُوء
و وسيله اى است كه انسان را به هر بدى اى مى كشاند.

✍️ اگر کسی اهل بخل باشد از مرحله ی انسانیت خارج شده و در مرحله ی حیوانیت است زیرا حضرت از لفظ «زِمَامٌ» که افسار است برای او استفاده میکند.

اللَّهُمَّ قِنِی شُحَّ نَفْسِی