💠وَ قَالَ (عليه السلام): الْمَسْئُولُ حُرٌّ، حَتَّى يَعِدَ
كسى كه از او درخواستى شده، تا وعده نداده آزاد است.

♻️ انسان پس از وعده دادن در گرو وعده خويش است و تا به آن وفا نكند آزاد نمى شود. پس یا نباید وعده‌ای داد، یا باید پای آن ایستاد. پيامى كه اين كلام دارد مسئله لزوم وفاى به وعده است؛ مبادا كسى وعده بدهد باز هم خود را آزاد پندارد و گمان كند هيچ وظيفه و مسئوليتى در برابر وعده اى كه داده است بر دوش ندارد. بايد خود را همچون اسيرى بداند كه تا وعده اش را وفا نكند آزاد نمى شود.
[ مسئول اسم مفعول به معنای کسی است که مورد سوال و بازخواست قرار میگیرد.]

⏪انواع وظایف و بازخواست ها

👈الف. وظایف قهری، بازخواست قهری

انسان از وقتی که به دنیا می آید به خاطر جایگاه های مختلفی که دارد، وظایفی نیز به عهده دارد که از آنها سوال خواهد شد.

👈 انسان در مقابل پدر و مادرش وظایفی دارد که از آنها سوال میشود.

👈 انسان در مقابل خانواده و ارحام مسئولیتی دارد که از آنها سوال میشود.

👈 انسان در مورد جامعه مسئولیت هایی دارد که از آنها سوال میشود.

👈 انسان در مورد محیط زیست مسئولیت هایی دارد که از آنها سوال میشود.

✳️امیرالمومنین صلواه الله علیه درخطبه ۱۷۶ فرمود:
اِتَّقُوا اَللَّهَ فِي عِبَادِهِ وَ بِلاَدِهِ فَإِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ اَلْبِقَاعِ وَ اَلْبَهَائِمِ
تقواى الهى پيشه کنيد; هم درمورد بندگان خدا، هم شهر و آبادى ها; چرا که شما در برابر همه اين ها حتى سرزمين ها و چهارپايان مسئوليد.
انسان در مقابل این وظایف مورد سوال قرار میگیرد حتی اگر خودش پیمانی نبسته باشد و بگوید من اینها را قبول ندارم.

👈ب. وظایف انتخابی، بازخواست قهری.

برخی امور هستند که انسان در به دوش کشیدن آن وظیفه اختیار دارد که انجام بدهد یا ندهد؛ ولی به محض آنکه آن وظیفه را پذیرفت مورد سوال و بازخواست قرار میگیرد. و اینگونه نیست که بگوییم “حالا که وظیفه اختیاری بود؛ بازخواست و پاسخگویی نیز اختیاری است”

👈 انسان وقتی با اختیار ازدواج کرد و تشکیل خانواده داد، در مورد رسیدگی به خانواده و تامین معاش آنها مورد بازخواست قرار میگیرد.
امام باقر علیه السلام فرمود:
مِنْ‏ سَعَادَةِ الْمَرْءِ أَنْ یَکُونَ الْقَیِّمَ‏ عَلَى عِیَالِهِ
از سعادت مرد آن است که به امور زندگی و اهل و عیالش رسیدگی کند.
+ چه در امور معیشت و خورد و خوراک،
+ چه از جهت تربیت عبادی،
+ چه از جهت تامین محبت و عاطفه؛
+ مرد مسئولیت دارد و مورد بازخواست قرار میگیرد.

👈 انسان وقتی کاری را پذیرفت در مقابل آن بازخواست خواهد شد.
حضرت در نامه ۷۱ به منذر بن جارود نامه نوشتند:
وَ لَئِنْ كَانَ مَا بَلَغَنِي عَنْكَ حَقّاً، لَجَمَلُ أَهْلِكَ وَ شِسْعُ نَعْلِكَ خَيْرٌ مِنْكَ
اگر آنچه از تو به من رسيده است درست باشد شتر خانواده ات و بند کفشت از تو بهتر است.
تمام نامه های توبیخی امیرالمومنین از این باب است که عده ای مسئولیتی را پذیرفته اند و باید در مقابل آن پاسخگو باشند.

👈 انسان وقتی دوستان نابابی مثل مشرکین و مستکبرین انتخاب کرد، در مقابل آنها بازخواست میشود.
قرآن کریم میفرماید:
《یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لاتَتَّخِذُوا الْکافِرینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنینَ 》
ای کسانی که ایمان آورده‏اید! غیر از مؤمنان، کافران را ولی و تکیه‏گاه خود قرار ندهید!
《أَ تُریدُونَ أَنْ تَجْعَلُوا لِلَّهِ عَلَیْکُمْ سُلْطاناً مُبیناً؛ نساء – ۱۴۴》
آیا می‏خواهید با این عمل، دلیل آشکاری بر ضد خود در پیشگاه خدا قرار دهید؟

❇️ یکی از مواردی که اصل آن اختیاری است ولی انسان در مقابل آن باید پاسخگو باشد بحث “وفای به عهد ” است.
که در حکمت ۳۳۶ آمده :
الْمَسْئُولُ حُرٌّ، حَتَّى يَعِدَ
كسى كه از او درخواستى شده، تا وعده نداده آزاد است.

❎ انسان وقتی وعده نداده بود اختیار دارد که وعده کند یا نه،
_ قول مهمانی بدهد یا نه،
_ قول قرض دادن بدهد یا نه،
_ قول همکاری بدهد یا نه و…
ولی وقتی انسان قول داد دیگر امکان انصراف ندارد و باید پای این قول و قرار بماند و آن را عملیاتی کند.
همانگونه که برده و بنده امکان سرپیچی از امر مولا را ندارد؛ انسانی که وعده داده است نیز امکان بازگشت و سرپیچی از وعده ی خود را نداد.

❎ ویژگی بازر سران کفر، بی دینی نیست! بی وفایی است.
قرآن کریم میفرماید:
《قاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَيْمانَ لَهُمْ؛ توبه – ۱۲》
با پیشوایان کفر بجنگید که آنان را
[نسبت به پیمان هایشان] هیچ تعهدی نیست،
آنها که سران کفرند و معلوم است کافر اند. اما علت مبارزه با آنها عهد شکنی و پایبند نبودن به عهود است.

📗 در روایت داریم که امیرالمومنین در روز جنگ جمل آِیه فوق را تلاوت کردند و فرمودند:
فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْجَمَلِ قَرَأَهَا عَلِیٌّ ع ثُمَّ قَالَ مَا قُوتِلَ أَهْلُهَا مُنْذُ نَزَلَتْ حَتَّی کَانَ الْیَوْمُ
با افراد مورد اشاره این آیه از زمان نزول آن تاکنون جنگی در نگرفته بود.
اهل جمل همان ناکثین یا پیمان شکن ها بودند.
انسان تا وقتی قول و قراری نگذاشته و پیمان نبسته آزاد است، ولی بعد از آن در بند آن عهد است.

‌♻️حتی با دشمن نیز عهد و پیمان را حفظ کن.
امیرالمومنین در نامه ۵۳ به مالک فرمود:
وَإِنْ عَقَدْتَ بَيْنَكَ وَبَيْنَ عَدُوِّكَ عُقْدَةً
اگر خواستید که بین تو و دشمنان یک صلح نامه یا قرار داد بنویسی،
أَوْ أَلْبَسْتَهُ مِنْكَ ذِمَّةً
یا به دشمن یک ذمه یا امان نامه ای بدهی،
فَحُطْ عَهْدَكَ بِالْوَفَاءِ
از هر طرف دور این وفای به عهد را احاطه کن.

💢 لفظ “حُط” که به معنای احاطه است خیلی عجیب است، یعنی حتی با دشمن نیز عهد و پیمان را حفظ کن آن هم به نحوی که از هر طرف مراقب آن باشی که مبادا ضربه و خللی به او وارد بشود.

✳️وفای به عهد یکی از زیبایی های جاهلیت بود.
حضرت در نامه ۵۳ فرمود:
فَإِنَّهُ لَيْسَ مِنْ فَرَائِضِ اللهِ شَيْءٌ النَّاسُ أَشَدُّ عَلَيْهِ اجْتِمَاعاً
هيچ يک از فرايض الهى همچون بزرگداشت «وفاى به عهد و پيمان» نيست ،
مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ وَتَشَتُّتِ آرَائِهِمْ، مِنْ تَعْظِيمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ
و مردم جهان با تمام اختلافات و تشتت آرايى که دارند نسبت به آن اتفاق نظر دارند.
وَقَدْ لَزِمَ ذَلِکَ الْمُشْرِکُونَ فِيمَا بَيْنَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِينَ
حتى مشرکان زمان جاهليت ـ علاوه بر مسلمين آن را مراعات مى کردند.

❌ اگر امروز کسی باشد که به عهد و پیمان خود پایبند نباشد از مردم زمان جاهلی نیز عقب تر است

❎هیچ کسی حق پشت پا زدن به قول و قرار را ندارد.
امام باقر علیه السلام فرمود:
ثَلاَثٌ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لاَحَد فِیهِنَّ رُخْصَةً
سه چیز است که خداوند اجازه تخلف به احدى درباره آنها نداده.
أَدَاءُ الاَمَانَةِ إِلَى الْبَرِّ وَالْفَاجِرِ
اداى امانت خواه صاحب امانت انسان نیکوکارى باشد یا بدکار.
وَالْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَالْفَاجِرِ
و وفاى به عهد در برابر نیکوکاران و بدکاران یک امر پسندیده است.
وَبِرُّ الْوَالِدَیْنِ بَرَّیْنِ کَانَا أَوْ فَاجِرَیْنِ
و نیکى به پدر و مادر چه نیکوکار باشند یا بدکار.

❇️سختی وعده دادن را بپذیر تا به ثمراتش دست پیدا کنی.
وعده دادن اگرچه محدودیت هایی برای انسان ایجاد میکند، ولی انسان را صاحب کرامات اخلاقی زیادی میکند.

🔰ابن ابی الحدید میگوید:
اَلْوَعْدُ شِبكَةٌ مِنْ شِبَاكِ اَلْأَحْرَارِ یَتَصَیَّدونَ بِها المَحامِد
وعده دادن دامی از دامهای آزادگان است که با آن خوبیها را شکار می کنند.

الْمَسْئُولُ حُرٌّ، حَتَّى يَعِدَ
كسى كه از او درخواستى شده، تا وعده نداده آزاد است.

📗 اگر چه در برخی نسخ نهج اابلاغه، این حکمت ذکر نشده ولی علامه مجلسى؛ در بحارالانوار آن را از كتاب العدد القوية، تأليف مرحوم علامه حلى با اضافه اى به اين صورت آورده است:
الْمَسْئُولُ حُرٌّ حَتَّى يَعِدَ وَ الْمَسْئُولُ مُسْتَرَقٌّ حَتَّى يُنْجِزَ
آنكسی كه از او درخواستى شود آزاد است تا زمانى كه وعده نداده، و برده است تا زمانى كه به وعده خود وفا كند.

👇نکته۱:
وفای به عهد در آئینه آیات و روایات

اگر چه در قرآن آیات فراوانی در مورد وفای به عهد داریم و در نهج البلاغه نیز موارد متعددی اشاره به این مطلب شده است ولی به عنوان گزیده به چند مورد اشاره میشود.

👈 تجلیل از انبیاء به خاطر وفای به عهد. قرآن کریم می فرماید :
《 وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ اِسْماعِیلَ اِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولاً نَبِیًّا؛ مریم – ۵۴ 》
در کتاب آسمانی خود از اسماعیل یاد کن که او در وعده‌هایش صادق، و رسول و پیامبر بزرگی بود.

✳️ امام رضا به شخصی فرمود :
تَدري لِمَ سُمِّيَ إسماعيلُ صادِقَ الوَعدِ ؟
مى دانى چرا اسماعيل را صادق الوعد گفتند؟
قلتُ : لا أدري ،
عرض كردم: نمى دانم.
قالَ : وَعَدَ رجُلاً فجَلَسَ لَهُ حَولاً يَنتَظِرُهُ
حضرت فرمود: به مردى وعده اى داد و براى وفاى به وعده خود يك سال منتظر او بود.

❇️ ایمان به قیامت با وفای عهد مشخص میشود. پیامبر ص فرمود:
مَن كانَ يُؤمِنُ بِاللّه و َاليَومِ الآخِر فَليَفِ اِذا وَعَدَ
هر كس به خدا و روز قيامت ايمان دارد، هرگاه وعده مى دهد بايد وفا كند.

♻️نشانه ی منافق وفا نکردن به پیمان است.
ثَلاثٌ مَن كُنَّ فيهِ فَهُوَ مُنافِقٌ
سه چيز است كه در هر كس باشد منافق است .
وَ اِن صامَ وَ صَلّى وَحَجَّ وَ اعتَمَرَ و َقالَ «اِنّى مُسلِمٌ»
اگر چه روزه دارد و نماز بخواند و حج و عمره كند و بگويد من مسلمانم.
مَن اِذا حَدَّثَ كَذِبَ
كسى كه هنگام سخن گفتن دروغ بگويد
وَ اِذا وَعَدَ اَخلَفَ
و وقتى كه وعده دهد تخلف نمايد
وَ اِذَا ائتُمِنَ خانَ
و چون امانت بگيرد، خيانت نمايد.

❎وعده دادن مشروط به جای وعده دادن مطلق. درغرر الحکم فرمودند:
لا تَعِدَنَّ عِدَةً لاتَثِقُ مِن نَفسِكَ بِانجازِها
وعده اى نده كه از وفاى به آن اطمينان ندارى. انسان اگر در انجام کاری توان ندارد، نباید قول دهد و اگر توان او بسته به شرایط است؛ باید مشروط قول دهد.

✅ ثمره پیمان شکنی به خود انسان بر میگردد.پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود:
ثَلاثٌ مَن كُنَّ فيهِ فَهِىَ راجِعَةٌ عَلى صاحِبِها:
سه خصلت است كه در هر كسی باشد آثارش به خود او بر مى گردد:
اَلبَغىُ و َالمَكرُ وَ النَّكثُ
ظلم كردن، فريب دادن و تخلّف از وعده.

✳️ بزرگ و کوچک ندارد، به وعده وفا کنید. پیامبر ص فرمود:
اَحِبُّوا الصِّبيانَ وَ ارحَمُوهُم ،
كودكان را دوست بداريد و با آنان مهربان باشيد.
وَ اِذا وَ عَدتُموهُم شَيئا فَفُوا لَهُم ،
و هرگاه به آنان وعده داديد ، به آن وفا كنيد ،
فَاِنَّهُم لا يَدرونَ اِلاّ اَ نَّـكُم تَرزُقونَهُم
زيرا آنان ، روزى دهنده خود را كسى غير از شما نمى دانند.

✳️ وفای به عهد پیامبر.
مسلمانان در جنگ خیبر برای تصرّف آخرین دژی که انبار کالا و اموال یهودیان بود و به همین جهت از آن محافظت بیشتری می‌شد و دشمن مقاومت می‌کرد، به زحمت افتادند تا اینکه پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دستور داد قلعه را محاصره کنند.
یکی از یهودیان خدمت پیامبر آمد و عرض کرد: اگر بدانم جان و مال و فرزندانم در امان هستند راه تسخیر این سنگر را به شما نشان می‌دهم. حضرت فرمود:
أَنْتَ آمِنٌ فَمَا دَلاَلَتُكَ
تو در امان هستی.
گفت دستور دهید اینجا را حفر کنند تا به راهی که آب آشامیدنی مردم از آن تامین می‌شود دست یابید؛ آنگاه آب را به روی مردم ببندید تا وادار به تسلیم شوند. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود:
أَوْ يُحْدِثَ اَللَّهُ غَيْرَ هَذَا وَ قَدْ أَمَنَّاكَ
تو در امان هستی اما من چنین کاری نمی‌کنم تا اینکه خداوند ما را از راه دیگری بر دشمن پیروز کند.

♻️بیقراری امیرالمومنین برای وفای به عهد.امیرالمومنین فرمود:
ما باتَ لِرجُلٍ عِندي مَوعِدٌ قَطُّ فباتَ يَتمَلمَلُ على فِراشِهِ لِيَغدوَ بِالظَّفَرِ بحاجَتِهِ ،
بى قرارى شبانه مردى در بسترش كه به او و عده اى داده ام، تا صبح شود و به مرادش برسد،
أشَدَّ مِن تَمَلمُلي على فِراشي حِرصا علَى الخُروجِ إلَيهِ مِن دَينِ عِدَتِهِ
بيشتر از بى قرارى من در بسترم نيست كه جوش مى زنم صبح شود و از دَين وعده اى كه به او داده ام بيرون آيم.

❎ به قول و قرار به دید دِین نگاه کنیم.
امام رضا عليه السلام فرمود :
إنّا أهلُ بَيتٍ نَرى ما وَعَدْنا علَينا دَينا كَما صَنَعَ رسولُ اللّه ِ ص
ما خاندانى هستيم كه وعده خود را دَينى بر گردن خويش مى بينيم،چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله چنين كرد.

🔰در روایت داریم شخص میگوید:
بايَعتُ رسولَ اللّه ِ صلى الله عليه و آله بِبَيعٍ قَبلَ أن يُبعَثَ ،
پيش از آنكه رسول خدا صلى الله عليه و آله مبعوث شود با او معامله اى كردم و مقدارى از آنچه مى خواستم به ايشان بدهم باقى ماند.
فَبَقِيَت لَهُ بَقيَّةٌ و وَعَدتُهُ أن آتِيَهُ بها في مَكانِهِ ،
و من وعده دادم كه آن باقيمانده را در همان جا كه هست برايش ببرم.
فنَسِيتُ ،
اما و عده اى را كه داده بودم فراموش كردم.
ثُمّ ذَكَرتُ بَعدَ ثَلاثٍ فَجِئتُ فإذا هُو مَكانَهُ فقالَ :
بعد از گذشت سه روز به يادم آمد آمدم ديدم پيامبر صلى الله عليه و آله در همان جاست فرمود:
يافَتى، لَقَد شَقَقتَ علَيَّ ، أنا هاهُنا مُنذُ ثَلاثٍ أنتَظِرُكَ!
اى جوان! مرا به زحمت انداختى، سه روز است كه من در اين جا منتظر تو هستم!

❇️وفای به عهدی بی نظیر رسول الله:
إنّ رسولَ اللّه ِ صلى الله عليه و آله واعَدَ رجُلاً إلَى الصَّخرَةِ
رسول خدا صلى الله عليه و آله با مردى در كنار صخره وعده گذاشت و فرمود:
فقالَ : أنا لكَ هاهُنا حتّى تَأتيَ
من در اين جا منتظر تو مى مانم تا بيايى.
قالَ : فاشتَدَّتِ الشَّمسُ علَيهِ ،
آفتاب داغى بر آن حضرت مى تابيد.
فقالَ لَهُ أصحابُهُ : يا رسولَ اللّه ِ،
اصحاب عرض كردند: اى رسول خدا! خوب است به سايه برويد
قالَ : وَعَدتُهُ إلى هاهُنا و إن لَم يَجِئْ كانَ مِنهُ المَحشَرُ
حضرت فرمود: من در اين جا با او وعده گذاشته ام و اگر نيايد تا قيامت در همين جا مى ايستم.

❎وعده مسولین باید رعایت شود.
در نامه ۵۳ فرمود:
وَ إيّاكَ … اَن تَعِدَهُم فَتُتبِعَ مَوعِدَكَ بِخُلفِكَ… الخُلفَ يوجبُ المَقتَ عِندَ اللّه وَ النّاسِ
بپرهيز از خلف وعده كه آن موجب نفرت خدا و مردم از تو مى شود.

✅مسئولین در برابر وعده هایی که داده اند مسئولند و باید به آنها پایبند باشند.
توجه نکردن به این وعده هم مسئولین را از نگاه خدا می اندازد، هم از نگاه مردم می افتند.

‌👇نکته۲:
عهد و پیمانمان با خدا را حفظ کنیم.
ما یک عهد و پیمانی هم با خدا داریم که باید با تمام وجود تلاش کنیم این پیمان را حفظ کنیم و به بند بند آن پایبند باشیم.
《أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ أَنْ لاتَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ؛ یس – ۶۰ 》
اى فرزندان آدم! آيا با شما عهد نكردم كه شيطان را نپرستيد، كه او براى شما دشمن آشكارى است؟!

✳️امام صادق علیه السلام فرمود:
الْمُؤْمِنُ مُؤْمِنَانِ
دو نوع مومن داریم:
فَمُؤْمِنٌ صَدَقَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ وَفَى بِشَرْطِهِ
مؤمنى كه بعهد خدا عمل كرده و بشرطش وفا نمود
هوَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ‏
و اينست كه خداى عز و جل فرمايد: «مردانى كه به معاهده خود با خدا عمل كردند.
فَذَلِكَ الَّذِي لَا تُصِيبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْيَا وَ لَا أَهْوَالُ الْآخِرَةِ
اين است مؤمنى كه هراسهاى دنيا و آخرت به او نرسد.
وَ ذَلِكَ مِمَّنْ يَشْفَعُ وَ لَا يُشْفَعُ لَهُ
و او از كسانى است كه شفاعت كند و نيازى بشفاعت ديگران ندارد.
وَ مُؤْمِنٌ كَخَامَةِ الزَّرْعِ تَعْوَجُّ أَحْيَاناً وَ تَقُومُ أَحْيَاناً
مؤمنى كه مانند ساقه نازك گياه است كه گاهى كج شود اینها اهل رعایت حدود الله نیستند به باطل و شهوات و متاع دنيا و..
.و گاهى هم راست بايستند
فَذَلِكَ مِمَّنْ تُصِيبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْيَا وَ أَهْوَالُ الْآخِرَةِ
اين مؤمن از كساني ست كه هراسهاى دنيا و آخرت بيند.
وَ ذَلِكَ مِمَّنْ يُشْفَعُ لَهُ وَ لَا يَشْفَعُ
و از كسانى است كه برايش شفاعت شود و او شفاعت نكند.

اللهم وفّقنا لما تحبّ و ترضی