💠وَ قَالَ (علیه السلام) لِسَائِلٍ سَأَلَهُ عَنْ مُعْضِلَةٍ
امام عليه السلام به كسى كه از آن حضرت مسئله پيچيده اى را پرسيد فرمود:

💠 سَلْ تَفَقُّهاً، وَ لَا تَسْأَلْ تَعَنُّتاً
همواره براى كسب آگاهى و درک وفهم ،[تَفَقُّه] پرسش كن، نه براى ايجاد زحمت برای دیگران[تَعَنُّتاً]

💠فَإِنَّ الْجَاهِلَ الْمُتَعَلِّمَ شَبِيهٌ بِالْعَالِمِ
زيرا جاهلى كه در طريق فراگيرى علم گام برمى دارد_و برای فهمیدن سوال میپرسد_ شبيه به عالم است

💠 وَ إِنَّ الْعَالِمَ الْمُتَعَسِّفَ شَبِيهٌ بِالْجَاهِلِ الْمُتَعَنِّتِ
و عالمى كه به بیراهه میرود[مُتَعَسِّف] سوالات بی معنا از روی اذیت میپرسد(میخواهد اظهار فضل کند دیگران را به زحمت بیندازد ) شبيه جاهلى است كه خود را به زحمت مى افكند.

⬇️حضرت در این حکمت دو نکته کلی را مطرح میکنند:
۱. سوال پرسیدن ادب و آدابی دارد و هر کسی هر چیزی به ذهنش آمد را نباید به زبان بیاورد.
۲. نوع سوال پرسیدن و انگیزه سوال پرسیدن میتواند جایگاه انسان را مشخص کند، او را بالا ببرد یا پایین بیاورد.

⏪ شأن صدور حکمت:
در اینکه این شخصی که از حضرت سوال پرسیده چه کسی بوده است و چه چیزی پرسیده است دو نظر است:

🖋الف. علامه مجلسی در بحارالانوار میفرماید:
کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِالْکُوفَهِ فِی الْجَامِعِ
حضرت علی علیه السلام در مسجد جامع کوفه بود
إِذْ قَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ أَشْیَاءَ فَقَالَ سَلْ تَفَقُّهاً وَ لَا تَسْأَلْ تَعَنُّتاً
یک فردی از اهالی شام وسط منبر حضرت بلند شد سوالی دارم که حضرت قبل از پرسیدن او این جملات را فرمود :

🖋ب. علامه شوشتری در بهج الصباغه میفرماید:
علامه شوشتری میفرماید این حدیث را خود سید رضی در کتاب “خصائص الائمه” از ابن کواء نقل میکند.
و السائل کان ابن الکواء الخارجی
این پرسش کننده ابن کواء بوده

↩️ ابن کَوّاء از سپاهیان امام علی در جنگ صفین بود که زمینه‌ساز جریان حکمیت شد و بعدها یکی از رهبران خوارج گردید. او از کسانی بود که با حکمیت عبدالله بن عباس از جانب امام علی(ع) مخالفت کرده و ابوموسی اشعری را جایگزین او کردند.
ابن کواء پس از جریان حکمیت به همراه یاران خود از لشکر امام علی(ع) جدا شد و با رهبری این قوم خوارج را به وجود آورد.
پرسش‌های فراوانی از امام علی میکرده که هدفش، دشمنی و آزار و اذیت امام بوده است.

🔼اصل سوال پرسیدن، بسیار خوب و پسندیده است
طبق روایت نبوی:
” العِلمُ خَزائنُ و مَفاتِيحُهُ السُّؤالُ، فَاسألُوا رَحِمَكُمُ اللّه”
علم گنجینه است اگر کسی میخواهد به أن برسد کلیدش سوال کردن است ؛

⏪ سوال پرسیدن باید برای فهم و برای عمل باشد.
عبدالله بن عباس میگوید شخصی خدمت پیامبر آمد برای سوال پرسیدن. حضرت فرمود:
أجِئتَنی سائِلاً أو مُتَعَنِّتاً ؟
(آیا برای پرسیدن آمده ای یا برای اذیت کردن؟)
قالَ : بَل سائِلاً یا مُحَمَّدُ
(گفت :برای پرسیدن آمده ام).
قالَ : عَلَی الضَّلالَهِ أم عَلَی الهُدی ؟
برای گمراهی آمده ای یا هدایت شدن ؟ میخواهی عمل کنی یا نه
قالَ : بَل عَلَی الهُدی یا مُحَمَّدُ
گفت :ای محمّد ! برای هدایت
فَقالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله :
فَسَل عَمّا تَشاءُ.
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «هرچه می خواهی ، بپرس»

🌀 وای بر کسانی که برای بزرگ کردن خودشان، بزرگی را کوچک کنند
پیامبرصلی الله علیه و آله :
شِرارُ النّاسِ الَّذینَ یَسأَلونَ عَن شِرارِ المَسائِلِ ؛ کَی یُغَلِّطوا بِهَا العُلَماءَ
بدترینِ مردم ، کسانی اند که از بدترین مسئله ها ، می پرسند ، تا دانشمندان را به اشتباه بیندازند .
برای طلاب نوعا این مساله پیش می آید که وقتی به تبلیغ در مناطق کوچک میروند، عده ای با سن و سال بالاتر میخواهند به اینها بفهمانند که ما خیلی با سواد هستیم، و در جمع شروع میکنند سوالات عجیب و غریب میپرسند تا او را بشکنند.

⬇️اگر میخواهید مورد رحم الهی واقع شوید، سوال برای آزار نپرسید
در حکمت ۳۴۳ حضرت فرمود:
الناس مَدْخُولُونَ، إِلَّا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ؛ سَائِلُهُمْ مُتَعَنِّتٌ، وَ مُجِيبُهُمْ مُتَكَلِّفٌ
مردم همگى در نُقصانند و داراى عيوبى هستند جز كسى كه خدا او را حفظ كند زيرا سؤال كنندگان آنان درپى بهانه جويى و آزارند وپاسخ دهندگان، توجيه گر و گرفتار تكلفند.

⬇️برای امتحان کردن دیگران، سوال نپرس امام صادق به عنوان بصری فرمود: فَاسأَلِ العُلَماءَ ما جَهِلتَ ، و إیّاکَ أن تَسأَلَهُم تَعَنُّتاً و تَجرِبَهً ، وإیّاکَ أن تَعمَلَ بِرَأیِکَ شَیئاً.
آنچه را نمی دانی ، از دانشمندان بپرس و مبادا برای درمانده کردن و آزمودن بپرسی ، و بپرهیز از اینکه که در کاری به رأی خود ، عمل کنی !

⏪ از این روایت میشود این برداشت را داشت که حتی استادی هم که میخواهد سر کلاس سوال طرح کند یا امتحان بگیرد، طراحی سوال به نحوی باشد که طرف مقابل از این سوال و جواب مطلبی بفهمد نه اینکه صرفا گیر انداختن او باشد.

⏪شرط بهره بردن از پاسخ، سوال پرسیدن برای فهم است نه اذیت
ابن شهر آشوب مازندرانی می نویسد شخصی به نام اَبرَش کلبی از هشام بن عبدالملک پرسید:
مَن هذَا الَّذِی احتَوَشَهُ أهلُ العِراقِ ویَسأَلونَهُ ؟
اين کيست که اهل عراق گرد او حلقه زده و سؤال مي‌کنند؟
قالَ : هذا نَبِیُّ الکوفَهِ ، وهُوَ یَزعُمُ أنَّهُ ابنُ رَسولِ اللّهِ وباقِرُ العِلمِ ومُفَسِّرُ القُرآنِ ، فَاسأَلهُ مَسأَلَهً لا یَعرِفُها
هشام گفت: اين، پيامبر کوفه است، او گمان مي‌کند که فرزند پيامبر خدا و باقرالعلم و مفسر قرآن است. چيزي را از او بپرس که نمي‌داند.
فَأَتاهُ. وقالَ : یَا ابنَ عَلِیٍّ قَرَأتَ التَّوراهَ وَالإِنجیلَ وَالزَّبورَ وَالفُرقانَ ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فَإِنّی سائِلُکَ عَن مَسائِلَ .
ابرش کلبي به نزد امام آمده، گفت: اي فرزند علي! آيا تورات و انجيل و زبور و فرقان را خوانده‌اي؟ فرمود: آري. گفت: پس اجازه دهيد تا مسائلي در اين خصوص از شما بپرسم.
قالَ : سَل ، فَإِن کُنتَ مُستَرشِداً فَسَتَنتَفِعُ بِما تَسأَلُ عَنهُ ، وإن کُنتَ مُتَعَنِّتاً فَتَضِلُّ بِما تَسأَلُ عَنهُ
امام فرمود: بپرس ولي اگر قصد آگاهي و دست يافتن به مسائل را داري، بهره‌خواهي برد و اگر قصد اذيت کردن داري، گمراه خواهي شد.

🌀در حکمت ۱۴۷ فرمود فقط دو گروه اهل نجات اند:
النَّاسُ ثَلَاثَةٌ: فَعَالِمٌ رَبَّانِيٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَى سَبِيلِ نَجَاةٍ وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ
مردم سه گروه هستند از اینها دو گروه فقط نجات می یابند یا عالمان ربانی یا کسی که دنبال حق و حقیقت است
یا عالم بشویم یا از علما بپرسیم که بدانیم و عمل کنیم وگرنه به سعادت نمی رسیم.

🔻نكته1:
آداب پرسش و پاسخ:
حضرت در حکمت ۲۴۳ فرمود :
إِذَا ازْدَحَمَ الْجَوَابُ، خَفِيَ الصَّوَابُ
هنگامى كه جواب‌ها زياد و دَرهم شود حق مخفى مى‌گردد
در ذیل این حکمت، بحث آداب سوال و جواب را مطرح کردیم و به ۹ مورد از آداب سوال و جواب اشاره کردیم.
در ذیل هم به برخی احادیث در باب آداب سوال و جواب اشاره میکنیم.

↩️راه عالم شدن، خوب پرسیدن است
پیامبرصلی الله علیه و آله فرمودند :
حُسنُ السُّؤالِ نِصفُ العِلمِ
اگر خوب سوال کنید به نصف علم راه یافته اید

↩️کیفیت سوال پرسیدن باید خوب باشد امیرالمومنین علیه السلام :
أجمِلوا فِی الخِطابِ تَسمَعوا جَمیلَ الجَوابِ.
سوال و سخن زیبا بپرسید تا جواب زیبا بشنوید
الخطاب هم میتواند به معنای خطابه و سوال باشد، هم مخاطب قرار دادن دیگران؛ هر چه مودب تر و دقیق تر و به جا تر سوال بپرسیم احتمال رسیدن به جواب بیشتر است.

⬇️ برخی سوالات را نباید پرسید
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ
ای اهل ایمان! از احکام و معارفی [که شریعت اسلام از بیان آنها خودداری می کند و خدا هم به خاطر آسان گرفتن بر بندگانْ نهی و امری نسبت به آنها ندارد] مپرسید؛ که اگر برای شما آشکار شود، غمگینتان کند.
اگر چه این آیه در مورد احکام است، ولی برخی مسائل که مربوط به علم غیب است، یا سن انسان به آن نمیرسد، یا فهمش برای انسان ایجاد وهم و خیال میکند ممنوع است و نباید پرسیده شود.

⏪سوالات بی فایده ممنوع
حضرت درغرر الحکم فرمود :
سَل عَمّا یَعنیکَ ، و دَع ما لا یَعنیکَ
از آنچه به کارت می آید و مربوط به توست بپرس، و آنچه را به کارت نمی آید را رها کن

🌀 سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ طَعْمِ الْمَاءِ
مردی درباره مزه آب از امام صادق علیه السلام پرسید.
فَقَالَ سَلْ تَفَقُّهاً وَ لَا تَسْأَلْ تَعَنُّتاً
فرمود : «برای فهمیدن ، نه درمانده کردن بپرس
طَعْمُ الْمَاءِ طَعْمُ الْحَيَاةِ
مزه آب ، مزه زندگی است

🌀معنای کلام حضرت شاید به خوبی نزد ما معلوم نباشد و اتفاقا جای تحقیق دارد ولی برخی گفته اند مقصود حضرت این است که اگر کسی نتواند آب بنوشد زندگی برای او تلخ و سخت میشود و هیچ لذتی از زندگی نبرده است.

⏪ پر سوالی نشانه کم فکری است.زیاد سوال کردن انسان نشانه لجاجت ،کم فکری او است در مواجهه با عالم مکرر سوال کردن درست نیست
پیامبر صلی الله علیه وآله :
رَحِمَ اللّهُ مُؤمِناً تَکَلَّمَ فَغَنِمَ ، أو سَکَتَ فَسَلِمَ
خدا رحمت کند مؤمنی را که سخن میگوید و به نتیجه میرسد، یا ساکت میماند و خود را از خطرات نجات میدهد.
إنّی أکرَهُ لَکُم عَن قیلَ وقالَ ، وإضاعَهَ المالِ ، وکَثرَهَ السُّؤالِ.
من برایتان قیل و قال و تباه کردن مال و فراوانی سؤال را ناپسند می دارم .

🌀 طبیعتا سوال پرسیدن بجا و عالمانه هیچ عیبی ندارد و مفید است، ولی در بسیاری از مواقع زیاد سوال پرسیدن نتیجه کم تمرکزی و تعصب داشتن بر مطلبی است.

⬇️همانگونه که سوال کردن آدابی دارد، جواب دادن هم آدابی دارد.
از جمله: به هر سوالی پاسخ ندادن
امام صادق علیه السلام فرمودند:
إِنَّ مَنْ أَجَابَ فِی کُلِّ مَا یُسْأَلُ عَنْهُ لَمَجْنُونٌ
هر کس، هر سؤالی را پاسخ دهد، دیوانه است.
پاسخ دادن، به هر سؤال یعنی آگاهی داشتن به تمام علوم و فنون و چنین امری برای هیچ بشر عادی امکان پذیر نیست، گرچه دارای نبوغ باشد.
در حکمت ۸۵ فرمود:
مَنْ تَرَكَ قَوْلَ لَا أَدْرِي، أُصِيبَتْ مَقَاتِلُهُ.
کسی که نمی داند از زبانش بیفتدخودش را به هلاکت انداخته .

⏪سوالات بی معنا، شیطانی هستند.
ابن عبد ربه در عقد الفرید میگوید:
کان ابْن سِیرین اذا سُئِلَ عَنِ مسالةٍ فیها اغلُوطه
یک وقتی از ابن سیرین سوالات عجیب می پرسیدند که دارای مغالطه بود و غرض گیر انداختن او بود
قَالَ لِلسَّائِلِ : اَمسِکهَا حَتی تَسالُ عَنْهَا اخاکَ اِبلیس !
این سوالات، سوالات شیطانی است. اینها را نگه دار هر وقت با برادرت شیطان ملاقات کردی از او سوال کن.

⬇️علاوه بر آداب سوال و جواب، آداب مواجهه با عالم نیز مهم هستند

📖 مرحوم کلینی در کافی شریف “كِتَابُ فَضْلِ اَلْعِلْمِ بَابُ حَقِّ اَلْعَالِمِ” روایات متعددی در باب حق عالم ذکر کرده است. امیرالمومنین علیه السلام فرمود:
إِنَّ مِنْ حَقِّ اَلْعَالِمِ أَنْ لاَ تُكْثِرَ عَلَيْهِ اَلسُّؤَالَ
از حقوق عالم است كه پر از او نپرسى ،
وَ لاَ تَأْخُذَ بِثَوْبِهِوَ إِذَا دَخَلْتَ عَلَيْهِ
و جامه‌اش نگيرى و چون نزد او درآئى
وَ عِنْدَهُ قَوْمٌ فَسَلِّمْ عَلَيْهِمْ جَمِيعاً وَ خُصَّهُ بِالتَّحِيَّةِ دُونَهُمْ
و كسانى باشند بر همه درود گوئى،
او را درمیان آنها به طور مخصوص تحيت کنی .
وَ اِجْلِسْ بَيْنَ يَدَيْهِ وَ لاَ تَجْلِسْ خَلْفَهُ….
در ميان آنها، پيش رويش بنشينى و پشت سرش ننشينى.
و نزد او به گوشه چشم و دست اشارت نكنى و پر نگوئى كه فلان كس و فلان كس خلاف نظر او گفته‌اند.
و بِطُولِ صُحْبَتِهِ
و از طول صحبتش دل تنگ نشوى …
وَ اَلْعَالِمُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ اَلصَّائِمِ اَلْقَائِمِ ۰اَلْغَازِي فِي سَبِيلِ اَللَّهِ .
عالم اجرش از روزه گير شب زنده‌دار و جنگجوى در راه خدا بزرگتر است.

🔻نکته ۲:
متن سوالات آن شخص شامی _یا ابن کوّاء_ از امیرالمومنین چه بود؟
فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ مَا خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی
قَالَ فَمِمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ قَالَ مِنْ بُخَارِ الْمَاءِ …
به من خبر دهید اول چیزی که خدا خلق کرد چه بود
فَقَالَ خَلَقَ النُّورَ
فرمود: نور را خلق کرد.
قَالَ فَمِمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ
سوال کرد: آسمان را از چه چیز خلق کرد.
قَالَ مِنْ بُخَارِ الْمَاءِ …
فرمود از بخار آب
وَ سَأَلَهُ عَنْ أَوَّلِ مَنْ قَالَ الشِّعْرَ
اول کسی که شعر گفت که بود ؟
فَقَالَ آدَمُ
حضرت در پاسخ فرمود:حضرت آدم بود.
و درجواب ایشان شیطان هم شعر گفت
معجزات حضرت علی علیه السلام این است که از گذشته چیزی می گفتند که کسی از آنها خبر نداشت
اولین کسی که به طور ناگهانی از دنیا رفت که بود ؟
حضرت فرمود : حضرت داوود بود که بالای منبر ناگهان از دنیا رفت

🌀ولی حضرت می فرمود اگر میخواهید مسیر خوشبختی و رسیدن به عاقبت به خیری را بیابید از من بپرسید که اگر در آن زمان این سوالات مطرح می کردید ما فقط یک نهج البلاغه نداشتیم و بیش از آن از معارف حضرت بهره می‌بردیم

غفرالله لی و لکم والحمدلله رب العالمین